گزارش اولین نشست از سلسله نشست‌های روز جهانی ارتباطات

در اولین نشست از سلسله نشست‌های روز جهانی ارتباطات؛

«اقتصاد توجه»؛ رقابت اصلی میان پلتفرم‌ها و رسانه‌های خبری سنتی/ «کنترل کردن واقعیت»، «سواد رسانه‌ای» و «مداخلات پلتفرمی» راهبردهای اصلی در مقابله با اخبار جعلی است

 اولین نشست از سلسله نشست‌های روز جهانی ارتباطات در انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات با دو محور «چشم‌انداز روزنامه‌نگاری در عصر پلتفرمی شدن» و «اخبار جعلی و تاثیر آن در زندگی ما» روز یکشنبه 25 اردیبشهت 1401 به صورت مجازی برگزار شد.

دکتر عباس قنبری باغستان، عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به عنوان دبیر این نشست در ابتدای جلسه ضمن معرفی سخنرانان مدعو به این نشست گفت: دو موضوعی که برای این نشست انتخاب شده است جزو چالش‌های روز جامعه و رسانه‌هاست و روزنامه‌نگاری سنتی بخصوص طی دهه اخیر، دچار بزرگترین چالش‌های خود شده است و شناسایی وضعیت امروز و ارائه راهکار برای نجات روزنامه‌نگاری سنتی در عصر پلتفرمی شدن، موضوعی است که توسط دکتر پدرام الوندی مورد بازشناسی قرار خواهد گرفت.

وی همچنین ادامه داد: موضوع دیگری که امروزه در تمامی جوامع و نیز در جامعه ایرانی به عنوان یک چالش مطرح است بحث «اخبار جعلی» است که می تواند زندگی همه افراد را تحت تاثیر قرار دهد و این موضوع نیز یکی از محورهای بحث امروز است که توسط آقای دیجزیر زیبری از کشور مقدونیه ارائه خواهد شد.

در ادامه این نشست دکتر پدرام الوندی با اشاره به مطالعات خود در زمینه پلتفرمی شدن روزنامه نگاری در ایران گفت: محور بحثی که مطرح است اینکه روزنامه نگاری سنتی با پلتفرمی شدن جامعه، دچار چالش‌های زیادی شده است.

دکتر الوندی اضافه کرد: در دهه اخیر حوزه خبر مکتوب با سه رویداد مهم مواجه هستیم که شامل «افزایش کاربران تلفن همراه»، «افزایش چشمگیر گرایش به کسب خبر از طریق فضای مجازی» و «پیشتازی نسبی تازه واردها در رقابت میان بازیگران فضای مجازی برای رساندن خبر به کاربران/ مخاطبان» است و این تحولات، روزنامه نگاری سنتی را با چالش های جدی مواجه ساخته است.

وی در ادامه ضمن اشاره به سلطه پلتفرمها گفت: جامعه پلتفرمی جامعه ای است که تعاملات اقتصادی و اجتماعی در یک زیست بوم آنلاین و جهانی و در کنترل شرکتهای فراملی است و این پلتفرمها امکان سخن گفتن و کار کردن را به کاربران می دهد. چنین سلطه ای از سوی پلتفرمها، زمین بازی را برای رسانه های خبری سنتی آنلاین پر دست انداز و ناهموار کرده است.

این دانش آموخته علوم ارتباطات با اشاره به مکانیسم های پلتفرمی شدن گفت: «داده ای شدن»، «کالایی شدن» و «انتخاب» مکانیسم هایی است که هر پلتفرم از قبیل اوبر، فیس بوک و … انجام می دهند و هر تعامل و هر مواجهه ای که کاربر با این پلتفرمها دارد در مسیر اینترفیس و الگوریتمها گردآوری و تحلیل می شود و سپس این داده ها به صورت کالا در اختیار ذی نفعان قرار می گیرد و فرآیند انتخاب توسط کاربران نیز در مسیر داده ای شدن و کالایی شدن ممکن می گردد.

وی با اشاره به نتایج این مکانیسمهای پلتفرمی شدن گفت: «افول مدل های سنتی کسب درآمد»، «بسته بندی و عرضه مجدد محتوا در پلتفرمها»، «چالش توزیع محتوا و دست بالای پلتفرمها» و در نهایت «تنزل سردبیری در مواجهه با خبر پلتفرمی» چالش‌های مشخصی است که روزنامه نگاری سنتی با آن مواجه شده است.

دکتر الوندی در بخش افول مدل های سنتی کسب درآمد نیز گفت: درآمد روزنامه ها از تک فروشی، اشتراک، معافیت مالیاتی، کمکهای دولتی و در نهایت آگهی های تبلیغاتی است و پلتفرمی شدن، حوزه های درآمدی روزنامه های سنتی را بخصوص در حوزه آگهی و بویژه آگهی های طبقه بندی(نیازمندی ها) دچار کاهش و بعضا حذف کرده است. در این زمینه سه اتفاق رخ داده است که مدل سنتی درآمد را از بین برده است که از جمله آنها، اول، گسترش موتورهای جستجو و عدم ضرورت مراجعه مستقیم به سایتهای خبری و خبرگزاریها، دوم شکل گیری سایتها و اپ­های نیازمندی ها که دیگر چاپ نیازمندیها توسط روزنامه ها را غیر قابل توجیه کرده است و در نهایت، فعالیت سایتهای گردآوری کننده خبر که محتوا را در اختیار کاربر قرار می دهد و همه این عوامل، محروم سازی روزنامه نگاری سنتی از مدل درآمدی قبلی خود را به همراه داشته است.

وی بحث ترندسازی و تعیین کننده بودن مخاطب در تعیین اهمیت اخبار را خاطرنشان کرد و افزود: هم اکنون سردبیری به معنای سنتی قبلی تقریبا کمرنگ شده و از بین رفته است و این ترندسازی ها و جریان خبری ایجاد شده توسط مخاطبان است که زمینه برجسته سازی خبری را فراهم می کند.

دکتر الوندی در ادامه با اشاره به مفهوم بسیار مهم «اقتصاد توجه» در جامعه پلتفرمی شده امروز گفت: بحث اقتصاد توجه یک موضوع بسیار مهم و تعیین کننده در پلتفرمها است و اگر روزنامه نگاری سنتی نتواند زمینه افزایش توجه کاربران را به محصولات رسانه ای خود فراهم کند، در حاشیه قرار خواهد گرفت؛ چراکه رقابت اصلی میان پلتفرمها و رسانه های خبری را می توان در زمینه «اقتصاد توجه» ارزیابی کرد.

دکتر الوندی در پایان بخش اول این نشست، با اشاره به مطالعات خود در حوزه سند تحول ایرنا و نیز روزنامه همشهری، سه مسیر عملیاتی را برای پلتفرمی شدن سازمانهای رسانه ای سنتی مطرح کرد و گفت: «توسعه فناوری و زیرساخت معطوف به مخاطب و اقتصاد توجه» بسیار مهم است و «بحث توجه به ساختارهای محیطی در دو حوزه شرکتهای پلتفرمی(شبه رسانه ها) و نیز اصلاح اکوسیستم استفاده رایگان از محتوای تولید شده» از جمله مواردی است که منجر به فعالیت بهتر روزنامه نگاری مستقل خواهد شد و در نهایت «توجه به منابع انسانی به عنوان اصلی ترین حامیان و عاملان تحول و توسعه در حوزه های تولیدی، فنی، اداری و نظایر آن» با ایجاد یک فهم مشترک در خصوص بقا و زیست در اقتصاد توجه می تواند سه مسیری باشد که روزنامه نگاری سنتی را به حضور اثرگذار در فضای پلتفرمی شده خبر، برساند.

در بخش دوم این نشست، آقای زیبری به سخنرانی با موضوع «اخبار جعلی و آثار آن بر زندگی ما» پرداخت و گزارشی از رساله دکتری در دست انجام خود در این زمینه ارائه کرد. این دانشجوی دکتری در ابتدا ضمن مرور تعارف موجود از خبر و انواع آن شامل سخت خبر و نرم خبر، برخی تعاریف موجود از اخبار جعلی را شرح داد.

وی ضمن تاکید بر ویژگی‌های «ساختگی بودن»، «گمراه‌‌کنندگی» و «اغراق‌آمیز» بودن در تعریف این نوع خبر، به لحاظ لغوی «جعلی» را معادل تقلیدی، ساختگی و غیراصل و «اخبار جعلی» را بیانگر داستان‌های غیرواقعی آنلاین در شبکه‌های اجتماعی که با هدف اثرگذاری سیاسی یا به قصد طنز و سرگرمی منتشر می‌شوند، معرفی کرد.

آقای زیبری در ادامه افزود، اخبار جعلی گرچه پدیده جدیدی نیست اما به لحاظ معرفت‌شناختی می‌توان آن را به انتخابات ریاست جمهوری سال 2016 آمریکا و طرح ادعای اثرگذاری روسیه بر کل فرایند این انتخابات مرتبط دانست و بر این اساس تعاریف موجود از آن را به دو دوره پیش و پساترامپ تقسیم کرد. در حالی که تعاریف پیشاترامپ بر محتوای خبر متمرکز هستند، تعاریف پساترامپ افراد و گروه‌های ایجادکننده خبر جعلی برجسته می‌سازند.

وی در جمع‌بندی این بخش از سخنان خود اخبار جعلی را به طور کلی اطلاعات نادرست و غیرصحیحی دانست که عامدانه، به منظور گمراه‌ ساختن مردم و در راستای تحقق هدفی خاص منتشر می‌شوند و هدف از نشر اخبار جعلی غالباً شامل دو دسته اهداف اقتصادی و سیاسی- ایدئولوژیک است.

این پژوهشگر حوزه اخبار جعلی، در ادامه ضمن تفکیک مجموعه مفاهیم مشابه در این زمینه مانند misinformation،  disinformationو mal-information با تاکید بر ضرورت توجه به بستری که اخبار جعلی در آن متولد می‌شود و گسترش می‌یابد، به بسط بحث رسانه‌ای شدن اخبار جعلی پرداخت و گفت: با وجود تعاریف متعدد از این مفهوم، به طور کلی می‌توان آن را به عنوان فرایند ایجاد تغییرات اجتماعی به گونه‌ای که رسانه را عمیقاً در سطوح مختلف جامعه ادغام ‌کند، قلمداد کرد.

به زعم وی، بر اساس ادبیات موجود می‌توان به چهار مرحله در رسانه‌ای شدن اخبار جعلی اشاره کرد. در مرحله اول با در نظر گرفتن رسانه‌های جمعی به عنوان مهمترین منبع و کانال ارتباطی این وجه که اخبار جعلی از کانال رسانه‌های جمعی و ارتباطی دریافت و بر افکار عمومی اثر می‌گذارند، مهم دانسته شده است.

در مرحله دوم، ویژگی استقلال رسانه‌های جمعی از دولت و احزاب سیاسی و برخورداری آن‌ها از منطق خاص رسانه‌ای در انتخاب قالب‌ها، هنجارها، ارزش‌ها و مخاطبان پر رنگ شده و بنابراین خبر جعلی محتوایی رسانه‌ای شده‌ است که در چارچوب منطق رسانه‌‌ها ایجاد می‌شود و افکار عمومی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

در مرحله سوم، با در نظر داشتن قدرت رسانه‌ها در ساخت واقعیت، خبر جعلی نوعی واقعیت رسانه‌ای است که محتوای آن لزوماً با رویداد واقعی یکسان نیست. و در مرحله چهارم با توجه به  نقش رسانه‌ها به عنوان جزئی جدایی‌ناپذیر از امور سیاسی و اجتماعی، اخبار جعلی در واقع واقعیتی رسانه‌ای است که بازیگران سیاسی و اجتماعی آن را در فرایندهای ارتباطی خود درونی ساخته‌اند.

آقای زیبری همچنین با توجه به نقش تکنولوژی در خلق خبر جعلی و میزان آشنایی لازم و مهارت افراد در کاربست آن، مفاهیم دیپ‌فیک و چیپ‌فیک را از یکدیگر تفکیک کرده و همچنین، سه راهبرد «کنترل کردن واقعیت»، «سواد رسانه‌ای» و «مداخلات پلتفرمی» را برای مقابله با اخبار جعلی حائز اهمیت دانست.

بخش پایانی سخنان این پژوهشگر به معرفی نحوه انجام و نتایج‌ پژوهش در حال انجام وی در حوزه اخبار جعلی اختصاص داشت. این پژوهش بر اساس تحلیل محتوای روایت‌های نادرست موجود در شبکه اجتماعی فیس‌بوک در زمان گسترش ویروس کرونا در ماه‌های اکتبر، نوامبر و دسامبر سال 2020 انجام شده است. پژوهش مذکور با جمع‌آوری و تحلیل داده‌هایی که این شبکه به عنوان اطلاعات نادرست تعیین کرده است و مشخصا به سه کشور انگلیس، آلمان و مقدونیه شمالی تعلق داشته، انجام شده است.

در بخش نتیجه‌گیری این مسئله تصریح شد که گرچه بر اساس ادبیات موجود، سطح آموزش و سواد رسانه‌ای از شاخص‌های مهم در نشر اخبار جعلی و پذیرش اخبار از سوی نهادهای مسئول و دولتی است، با این حال به نظر می‌رسد متغیرهای دیگری چون زمینه‎‌های فرهنگی و عقاید افراد نیز نقش تعیین کننده‌ای در این راستا داشته باشند.

خاطرنشان می گردد سلسله نشست‌های روز جهانی ارتباطات و روابط عمومی توسط انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران این روزها برگزار می گردد.

تهیه و تنظیم:
علی قشمی و فرزانه سیاسی راد