چرخش پیکان اتهام از شهرداری به رسانه ها
نبود شفافیت در شمارگان روزنامه‌ها، نبود سازمان متولی حوادث غیر مترقبه در کشور، بی مسئولیتی سازمان‌‌های مرتبط با بحران، نبود دانش اطلاع‌رسانی بحران در رسانه‌ها و نبود دولت مدرنی که مدیریت بلایا کند از جمله مهمترین مواردی است که در نشست بازخوانی اخلاق رسانه ای در بازنمایی حادثه پلاسکو، به عنوان وجوه آسیب شناختی بازنمایی حادثه پلاسکو و پس از آن مطرح شد.
در ابتدای این نشست که به همت انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات و همکاری دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد، هادی خانیکی رییس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، حادثه پلاسکو را در اذهان عمومی زنده دانست و گفت: اگرچه پرداختن رسمی به آن پایان یافته ولی این پدیده همچنان زنده است و به یک پدیده ملی در کشور تبدیل شده است.
خانیکی با بیان اینکه جامعه علمی کشور تمایل ندارد که محکوم این حادثه را رسانه ها بداند، تصریح کرد: رسانه ها در جامعه مدنی رکن چهارم دموکراسی اند و انتظار از آنها بسیار زیاد است. در این جلسه تصمیم داریم ارزیابی عملکردی از آنها داشته باشیم و به تبیین موقعیت رسانه ها، شهرداری و شورای شهر در این حادثه بپردازیم. او رسانه‌ها را ابزاری دانست که نه توانای مطلق و نه ناتوان مطلق اند و در این میان شهرداری تهران باید سعی کند با استفاده از رسانه‌ها ابهامات موجود در حادثه پلاسکو را مرتفع نماید.
خلاء ساختاری در پیشگیری و مدیریت بحران داریم
در ادامه این نشست غلامرضا انصاری عضو شورای اسلامی شهر تهران در نشست بازخوانی اخلاق رسانه ای در بازسازی حادثه پلاسکو با اشاره به حادثه خیز بودن تهران و بسیاری دیگر از شهر های ایران گفت: متاسفانه شاکله نظام اداری و اجرایی ما به جای توزیع مسئولیت ها و چابک سازی در اجرا، وظایف هر مسئولی را تجمیع می کند و این آفت است.
انصاری با بیان اینکه پیش از انقلاب محوریت در حوادث غیر مترقبه با هلال احمر بود، گفت: در حال حاضر مدیریت بین بخشی وجود ندارد و در پی آن به علت پراکندگی سازمان های اجرایی احساس مسئولیت از بین رفته است ؛ فعالیت های بخشی در حوزه پیشگیری و ساماندهی و ارتقا بخشی نیز وجود ندارد.
وی تصریح کرد: ما در این حوزه خلاء ساختاری داریم و دولت باید کارجدی در این حوزه انجام دهد؛ احیا و تاسیس سازمان ملی رفاه اجتماعی باید در دستور کار دولت قرار بگیرد چرا که وزارت کنونی بیشتر به حوزه کار می پردازد تا رفاه .
وی با انتقاد از عملکرد وزارت کشور در حوزه سیاست های داخلی خاطر نشان کرد: متاسفانه هیچ خبری از مدیریت یکپارچه شهری در تهران وجود ندارد، شهرداری در مواقع بروز حوادث هیچ مسئولیتی را به گردن نمی گیرد و در مواردی مثل ترافیک ابتدای سال تحصیلی، مدام توپ در زمین نیروی انتظامی ، شهرداری و وزارت کشور می چرخد. این در حالی ست که شهرداری پیش از انقلاب به دلایل مختلفی که یکی از آنها ترافیک در شهر تهران بود اعدام شد!
وی دلایل زمینه ساز برای حوادثی مانند پلاسکو را در سه دسته تقسیم بندی کرد و گفت: نبود ثبات و استمرار مدیریت یکی از این موارد است. جابه جایی و ریزش مدیران در دوره آخر شهرداری بسیار زیاد بوده که این جابه جایی ها دارای تاثیرات مخربی است.
سیاسی شدن فعالیت ها زمینه دیگری است که انصاری از آن نام برد و سکو شدن بهشت برای پرش به سمت پاستور را دارای عواقب خطرناک و تاثیرگذار در افکار عمومی دانست.
این عضو شورای اسلامی شهر تهران افزود: مورد دیگر حذف مدیرانی است که دارای خطا و کاهلی بوده اند؛ باید اینقدر جسارت و شهامت داشته باشیم که که اگر کاستی وجود داشت به ویژه در مواردی که مانند پلاسکو فاجعه آفریده می شود مدیرخطاکار حذف شود.
وی در ادامه با اشاره به ضرورت بسط نظام شورایی در کشور تصریح کرد: اصل 44 ، 6، 7،12، 10 الی 106 همگی بر خصوصی سازی و کوچک سازی دولت تاکید دارد و شوراهای اسلامی شهر نیز بر همین اساس شکل گرفته اند.
وی در همین رابطه به اقدامات دولت یازدهم مبنی بر تشکیل کمیسیون کلان شهرها و در دستور کار قراردادن دو لایحه اساسی اشاره کرد و گفت: نظام جامع مدیریت شهری و درآمد پایدار شهری دو موردی هستند که به زودی به نتیجه خواهند رسید.
انصاری عضو شورای اسلامی شهر تهران تصریح کرد: ما در شواری شهر و شهرداری نباید به عنوان مسئول مصونیت آهنی برای خودمان احساس کنیم تصمیمات ما باید در اتاق شیشه ای اتخاذ شود .
وی افزود: پلاسکو می توانست به وجود نیاید؛ قبل از حادثه با آموزش و تجهیز درست، امکانات و پیمایش های مرحله ای که جزو وظایف سازمان آتش نشانی است. پیش از آن نیز حادثه خیابان جمهوری تلنگری بود، شورای شهر تاکید بر تخصیص صد درصدی بودجه آتش نشانی داشت که متاسفانه محقق نشد ونهایتا ۵۰ درصد داده شد.
ضعف زبانی رسانه ها به بحران پلاسکو دامن زد
سخنران بعدی این نشست، مهدی منتظرقائم عضو هیات علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران با اشاره به ابعاد حادثه رسانه اي پلاسكو گفت: متاسفانه رابطه ما با زبان دچار نوعی اغتشاش است و زمانی که فاجعه اتفاق می افتد می‌توان عمق جهان اجتماعی خودمان را به وضوح ببینیم .
منتظر قائم افزود: مثلا در زمان وقوع حادثه پلاسکو عینیت را نمی توان در بیانیه ها و صحبت های اجتماعی به وضوح دید بنابراین ما نیازمند بازتعریف واقعیت وعینیت درعرصه سیاسی و اجتماعی و رسانه ای هستیم .
اين استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به اینکه ارتباطات بحران بخش کوچکی از رابطه بحران و رسانه هاست ،گفت: ارتباطات پیش ، حین و پس از حادثه وظایف جداگانه است که در جای خودش در حال بررسی است.
وی با انتقاد از رفتار برخی رسانه ها از حادثه پلاسکو گفت: در حادثه پلاسکو به دلیل عدم آموزش خبرنگاری بحران برخی اشتباهات در بیان حادثه رخ داد. به عنوان مثال خبرنگار رسانه ملی به جای اینکه بگوید چیزی شبیه به انفجار رخ داد به صدها ذهن کنجکاو القا می کند؛ انفجار رخ داد.
منتظرقائم افزود: همین مسئله سبب شد مسائلی نظیر بمب گذاری و .. مطرح شود. وي تصريح كرد: به عبارت دیگر فردی که ارائه اخبار را برعهده دارد باید با احتیاط بیشتری سخن بگوید. این موضوع درباره اطلاع رسانی و ارائه آمار در هنگام حادثه از سوی مسئولان نیز صدق می کند .
وی با انتقاد از اینکه گاهی روابط عمومی ها وظیفه اطلاع رسانی را برعهده می گیرند،گفت: نباید واحد خبری دستگاهها به خبرگزاری مبدل شوند زیرا حقیقت یابی را به واحدی سپرده ایم که وظیفه اش مصلحت یابی است . به گفته اين استاد دانشگاه جای خالی روزنامه نگاری تحقیقی که رکن چهارم دموکراسی است به وضوح احساس میشود.
منتظرقائم در پایان گفت: تازماني كه روزنامه نگاری تحقیقی را تقویت نکنیم شاهد بی اخلاقی های رسانه ای و بی اخلاقی های بروکراتیک هستیم.
در ادامه منتظرقائم در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه در فضایی که رسانه ها وابسته به سازمان ها هستند جایگاه اخلاق رسانه ای کجاست؟ گفت: باید در جریان گفت و گوی اجتماعی وارد شویم تا بسیاری از واژه هایی که به کار می بریم معنای واقعی خود را نشان دهد؛ به نظر من نظام رسانه ای ما مشکلش زیاده گویی موازی است و آن را با دموکراسی خبری اشتباه می گیریم.
وی افزود: نظام رسانه ای ما به این استراتژی غلط رسیده که اگر صدا در جامعه زیاد باشد به معنای آزادی بیان و اندیشه است؛ متاسفانه حرف با معنا زدن آموزش داده نشده و فقط حرف زدن فراگرفته شده است. کم حرف بزنیم ولی حرف دقیق بزنیم.
وی افزود: ما الان دچار آفتی شدیم که همه ذهن ها به سمت ساختمان های بلندمرتبه تجاری رفته و ساختمان های مسکونی که همه در معرض آسیب هستند فراموش شده و همگی فاجعه بالقوه اند.
این استاد ارتباطات با انتقاد از نتیجه گیری نامناسب از حوادثی مثل پلاسکو تصریح کرد: در این روش یک مدیراز گردونه خارج می شود و چندین مدیر کوتوله جای آن را می گیرد؛ نوک پیکان من به سمت مکانیسم تربیت مدیران مهم است، صاحبان ملت برادرخواندگی با هیچ فردی ندارند و برای آنها باید عملکرد آنها مهم باشد و اتفاقا آنها یادگرفتند که با راه اندازی خبرگزاری واقعیت را برای ما وارونه بازنمایی می کنند و ما نیز در دانشگاه به جای مطالعه واقعیت نحوه بازنمایی واقعیت را آموزش می دهیم و بخشی از سیستم تحریف بزرگ هستیم.
رسانه ها فاقد دانش اطلاع رسانی بحران اند
در ادامه این نشست احمد صادقی، رییس سازمان مدیریت بحران شهر تهران در ابتدا با بیان انتظارات مدیر بحران در رسانه ها که تا به حال کمتر به آن پرداخته شده است،گفت: مسلما درعصر ارتباطات زمانی که حادثه ای رخ می دهد عطش دسترسی به اطلاعات افزایش پیدا می کند. در زمان وقوع بحران مدیر بحران هم باید با حضور درصحنه به وظیفه ذاتی خودش عمل کند و هم باید به دغدغه مردم پاسخ دهد. بنابراین برقراری تعادل بین این وظیفه برعهده رسانه هاست که بین دو این بخش تعادل بخشی به وجود بیاورند.
صادقی با اشاره اینکه دو هدف عمده در سامان دهی مدیریت بحران دنبال می شود ،گفت :تسهیل گری تصمیم گیری مدیران دریک جامعه درمعرض خطر و ارائه اطلاعات مورد نیاز شهروندان برای حفاظت از جان خود و تصمیم گیری درست به آنها ، بخش مهمی از ابعاد این دو هدف عمده است .
وی با اشاره در مدل های فرماندهی روز دنیا و اینکه ارتباطات و رسانه ها جزء شئونات فرماندهی عملیات است، گفت : درحقیقت این موضوع نشان از اهمیت بحث ارتباطات و رسانه ها در میدان عملیات دارد که با نقش روابط عمومی سازمان ها که هماهنگی بین رسانه هاست متفاوت است. صادقی با اشاره به اینکه ارتباطات خطر در دیدگاه مدیریت بحران در سه رویکرد قابل بررسی است، گفت: بررسی رویکرد غالب رسانه در قالب پاسخ به حوادث و بلایا، بررسی الگوهای غالب رسانه ای درهنگام حوادث و هچنين تاکتیک های رسانه در هنگام خطر در قبال بلايا قابل بررسي است .
رییس سازمان مدیریت بحران شهر تهران ادامه داد: باید بدانیم رویکرد اطلاع رسانی رسانه ها هرچند مفید و لازم است اما کافی نیست. رویکرد آموزشی با اینکه به تحقق هدف کمک می کند اما کافی نیست بنابراین بهترین رویکرد ارتباط دوسویه بین سازمان ها و رسانه هاست که منجر به تصمیم گیری خواهد شد که درحقیقت نه تنها از ميدان عمليات که بخشی از سامانه فرماندهی است . بنابراین باید دید در حادثه پلاسکو کدام رویکرد دنبال می شود.
صادقی با اشاره به بحث الگوهای رسانه ای در حوادث گفت : سه الگوی رسانه ای در همراهی رسانه ها در زمان حوادث وجود دارد . پیش بینی ذی نفعان، یا الگوی پيش بینی نیازهای رسانه ای ذی نفعان كه با تدوین بسته های خبری مورد نیاز وتمرین میزان اثر بخشی این بسته های رسانه ای همراه است به همراه الگوي میزان توجه ذی نفعان الگوهاي رسانه هستند.
وی در ادامه با تاکید براینکه دو سوال مهم در رابطه مردم و مدیران و رسانه ها مورد بررسی قرار می گیرد،گفت: باید در حادثه پلاسکو بررسی شود اصحاب رسانه تا چه اندازه مهارت ارتباط با مردم و مدیران و ارتباطات با خطر را آموخته و آن را به کار می گیرند و مدیران نیز تا چه اندازه مهارت ارتباط با رسانه ها را می دانند.
به گفته رييس ستاد مديريت بحران شهر تهران در حادثه پلاسکو رویکرد غالب رسانه ای درحادثه پلاسکو برمبنای اطلاع رسانی بود و الگوی غالب رسانه ای نیز نوعی الگوی پوششی بود که کمتر به نیاز مردم وشهروندان توجه شد. وي تاكيد كرد: تاكتيك غالب رسانه ای درحادثه پلاسکو نیز مصاحبه های خبری بود اگرچه مصاحبه های چالشی و احساساتی نیز وجود داشت
رسانه ها اسیر غبار اند
حسینعلی افخمی، عضو هیات علمی گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی سخنرانی دیگری است که سه عامل عدم شفافیت در تیراژ روزنامه ها، سود و زیان و همچنین سهم آنها را عاملی برای به وجود آمدن ابهام برای مسئولان در پاسخ گویی دانست. افخمی افزود: متاسفانه در این شرایط وزن روزنامه مشخص نیست ؛ مسئول مدیریت بحران نمی داند باید به کدام روزنامه نگار و رسانه پاسخگو باشد و اولویت در بحران با کدام است. متاسفانه رسانه ها در ایران اسیر غباری اند که برای شفاف سازی و رشد نیازمند این غبار کنار زده شود.
وی به نحوه روایت عینیت میدان اشاره کرد و گفت : «بلدوزر دارد کار خودش را می‌کند» ترجیع بند روایت مدیریت میدان در پلاسکو بود. هر کس بازنمایی خبری پس از پلاسکو را می دید، تنها پاسخ دریچه دوربین ها این بود که «بولدوزر دارد کار می‌کند« و این به معنای انحراف در روایت میدان است.
پلاسکو؛ تلنگری جدی برای همه
در ادامه این نشست عليرضا جاوید، معاون فني و عمران شهرداري تهران با اشاره به اینکه حادثه پلاسکو تلنگر جدی به همه دستگاههای ذی ربط تلقی می شود،گفت: باید در نظر بگیریم که اگر قصور اتفاق افتاده باشد تنها به مدیران حال مربوط نیست بلکه درحقیقت نوعی فرآیند است که از گذشته رخ داده است . این تلنگر به همه مسئولان شهری و دولتمردان و رسانه ها در ادوار مختلف است که به نوعی در تصمیم گیری و بازتاب این موضوعات سهیم هستند. وی با تاکید براینکه در جوامع پیشرفته همه شهروندان مردم از هزینه کردن برای ایمنی ساختمان ها هراسی ندارند،گفت: اگر یک صدم درصد آسیب مالی که در حادثه رخ داد برای پیشگیری این حادثه رخ می داد، هرگز چنین فاجعه ای رخ نمی داد؛ بنابراین فرهنگ سازی توجه به ایمنی ساختمان ها در شهروندان که از آسیب های بزرگ اینچنینی جلوگیری می کند، موضوع بسیار ضرروی در وظایف رسانه ها به شمار می آید.
وی همچنین اشاره کرد: باید از حادثه پلاسکو عبرت گرفته شود تا شاهد از دست رفتن جان انسان ها نباشیم.
فاجعه زی شده ایم
سید مجید حسینی، عضو هیات علمی دانشکده علوم سیاسی دانشگاه تهران سخنران بعدی بود که با برشی سیاسی از حادثه پلاسکو سخن گفت. وی با اشاره به اینکه مردم فاجعه زی شده‌اند،گفت: ما هر روز شاهدکشته شدن مردم در تصادفات جاده ای و موضوعاتی مثل آلودگی هوا هستیم. درحقیقت فاجعه زی شده ایم.
حسینی با اشاره به اینکه فاجعه حاصل نوع زیست جمعی ماست، گفت: این سیاست ماست که زیست جمعی را نمایندگی می کند و غلط است و در پی آن دائم فاجعه می سازد. در این نوع حوادث ابتدا عزاداری کرده و بعد دو یا سه نفر را مسئول این حادثه بزرگ می پنداریم ولی سوال اینجاست آیا در حادثه به این بزرگی با تبعیض یا دو یا سه نفر همه چیز حل شده و از تکرار این حوادث جلوگیری خواهد شد ؟ مسلما چنین نیست و افراد بسیاری از جمله کسبه این ساختمان در این حادثه نقش داشته اند.
وی با تاکید بر اینکه لیست عظیمی از مقصران در این حادثه وجود دارد ،گفت: مسلما زمانی که دولت ها به وظایف خود عمل نکنند احساس بی پناهی شکل می گیرد و یک حادثه با بیست نفر فوتی، جهانی می شود. درحقیقت تبدیل شدن پلاسکو به امر سیاسی، حاصل غم بزرگی است اما ما باید یادبگیریم با غم های بزرگ کارهای بزرگ انجام دهیم .
مجید حسینی، در پاسخ به سوالی مبنی بر ارزیابی عملکرد بخش رسانه ای شهرداری تهران درحادثه پلاسکو گفت: ماجرای پلاسکو به نظر من بیشتر از آنکه رسانه ای شود از ابتدای ماجرا سیاسی شد.در برخورد با مساله پلاسکو از روز اول نباید فشار بر شهرداری و آتش نشانی وارد می شد علت آن هم این است که مدیران به جای دغدغه پرداختن به حادثه نباید دغدغه تهمت را داشته باشند.
حسینی افزود: متاسفانه در حادثه پلاسکو از همان ابتدا جناح های رقیب تخطئه و تخریب را آغاز کردند و از هیچ اقدامی در این راستا فروگذار نکردند فارغ از اینکه این حادثه امکان دارد با نام دیگری برای آنها نیز رخ دهد؛ اساسا سیاسی کردن شورا و شهرداری اقدامی اشتباه است که علیرغم این از همان شورای اول با حضور آقایان حجاریان، عطریانفر و… شکل گرفت و با رای خود مردم به شورا رفتند.
وی با اشاره به پدیده تراکم فروشی در شهر تهران تصریح کرد: امروز موجی راه افتاده و همگی از محمود احمدی نژاد برای آغاز فروش تراکم انتقاد می کند در حالی که آغاز تراکم از زمان غلامحسین کرباسچی با بهانه فاجعه زده بودن تهران آغاز شد.
گسترش روزنامه نگاری تحقیقی چاره ساز است
سبحان یحیائی، مدیر مطالعات اجتماعی و فرهنگی مرکز مطالعات شهر تهران و مدرس دانشگاه، با تاكيد بر نقش رسانه‌ها در شکل دهی به افکار عمومی گفت: بازیگران سیاسی، رسانه‌ها و شهروندان هستند که افکار عمومی در ارتباط با یک موضوع را شکل می‌دهند. در ماجرای پلاسکو ورود سطوح مختلف بازیگران سیاسی اعم از دولت، احزاب، گروه های نفوذ و اشخاص سیاسی را داشتیم و همه این ورود ها توأم با داوری حادثه بود. از طرف دیگر، انحصار روایت مستقیم واقعه، در دست رسانه های رسمی و در زمان‌هایی منحصرا در اختیار شبکه خبر بود. بنابراین رسانه‌های غیر رسمی و شبکه های اجتماعی، مزیتی در روایت واقعیت نداشتند و ناگزیر سراغ شایعات و ابهامات می‌رفتند. این فضا منجر به شکل‌گیری دوگانه‌ای می شد که رسانه‌های رسمی هم ناگزیر به جای روایت کارشناسانه و تحقیقی واقعه، خود را در تقابل با شایعات رسانه های غیررسمی در افکار عمومی تعریف می‌کردند و چیزی که فراموش می‌شد روایت کارشناسی و تحقیقی رسانه بود.
وی در خصوص نقش روزنامه نگاري تحقيقي گفت: زمانی که روزنامه نگاری تحقیقی وجود ندارد تیترهای حادثه پلاسکو گاهی عامه پسند می‌شوند و گاهی متأثر از منافع سیاسی بازیگران.
یحیائی، با اشاره به پرتعداد بودن تیترهایی که وجوه عامه پسندی را در روزنامه های مردم‌پسند و ورزشی و نیز تیترهای سیاسی غیرتحقیقی، به بلاتکلیف بودن داوری شهروندان تماشاگر و نیز شهروندان دردمند و پاسخ‌خواه اشاره کرد.
به گفته این مدرس ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبایی، هر دوی این شهروندان، در نهایت ابهامشان برطرف نمی‌شود، چرا که رسانه ها نباید انتظار قضاوت کارشناسی از شهروند داشته باشند. این ابهام، مارپیچ نفرت از امر سیاسی را دامن می‌زند و چیزی که ماحصل این تضاد در افکار عمومی خواهد بود، جز خشونت ذهنی سیاسی و تماشاگری پر ابهام نخواهد بود.
بنابراین اگر بازیگران سیاسی منافع کوتاه مدت را به منافع ملی ترجیح می دهند باید نگران باشیم، زیرا این اتفاقات سبب تشدید تعارض‌ها درجامعه می‌شوند.
یحیائی در پایان اشاره کرد: برای آنکه هر موضوع رسانه‌ای و هر موج افکار عمومی، جامعه را دچار سخت دلی و دشمنی‌های مایه‌دار نکند، باید سراغ تقویت روزنامه نگاری تحقیقی و گشودن دسترسی عموم رسانه‌ها به میدان واقعیت برویم تا این گفتگوهای کارشناسی منجر به شناخت حقیقت و بر طرف شدن ابهام در افکار عمومی شود.
