سوگندنامه‌های مشهور پزشکی چون سوگندنامه بقراط و ابن میمون، همچنین برخی مضامین پندنامه‌ها و آیین‌نامه‌های کهن که ویژگی‌های لازم یک طبیب را برشمرده‌اند، از لزوم توجه پزشک به بیماران فقیر و بینوا و نداشتن چشمداشت مادی در درمان بیماران سرشار است. آنچه که به شرافت و اخلاق پزشکی نام‌بردار است، حق عامه مردم از برخورداری از امکانات درمانی و پزشکی را تبیین می‌کند. تاریخ دیرپای ایران، مصداق‌هایی فراوان از یاری‌گری دستگیری بیماران نیازمند از سوی طبیبان و حکیمان در دسترس‌مان می‌گذارد. اینان در گذشته با پیروی از دستورات دینی و باورهای اخلاقی و انسان‌دوستانه، خدمت به خلق را در اولویت وظایف خود قرار داده و دستمزد را تنها به‌عنوان درآمد و دستمایه مراجعه بیماران نمی‌دانسته‌اند. در دوره معاصر نیز هم‌راستای رشد آگاهی‌های مردم در رویارویی با تحولات داخلی از یک‌سو و آشنایی با حوزه‌های مختلف اجتماعی، علمی، سیاسی و فرهنگی کشورهای اروپایی از سوی دیگر، دستگیری و مداوای مریضان بی‌بضاعت و فقیر را نه‌تنها به‌عنوان وظیفه‌ای دینی که یکی از تجلیات رفتار متمدنانه و عملی اخلاق انسانی مورد توجه ویژه قرار داده‌اند.
آن نیک‌مرد آشنا با حفظ‌الصحه در پزشکی ایران در دوران پهلوی دستخوش تحولاتی عمیق شد که به پزشکی نوین و ملی
شهرت یافت. در ادامه فعالیت سنتی طبیبان و حکیمان که به ازای دریافت دستمزد، طبابت می‌کردند، با تغییر ساختار پزشکی ایران، طبیبان تحصیل‌کرده اروپا آموزه‌های خود اعم از علم پزشکی و وظایف شهروندی را به ساختار کاری خود وارد کردند؛ بدین ترتیب که نه‌تنها به‌عنوان یک کنش فردی، که، با برداشتن گام‌هایی بلندتر در نهادینه‌ساختن این امور و گسترش توجه به طب رایگان توسط اطبا و نه الزاما از سوی نهادهای دولتی، کوشیدند اخلاق عملی پزشکان را تعریفی جدید ببخشند.
از جمله مصادیقی که برای عملی‌کردن این رویکرد می‌توان برشمرد، فعالیت‌ها و خدمات اميرخان امیراعلم پزشک نامدار ایرانی در دوره‌های قاجار و پهلوی است. او علقه‌های مذهبی و ملی را در نگارش رساله دکترای خود در فرانسه با نام «حفظ‌الصحه در اسلام» نشان داد و در زمان تحصیل به‌عنوان کارآموزی و یاری به همنوع در مراکز خیریه بهداشتی و پزشکی فرانسه، به خدمت رایگان اشتغال یافت و طب نظامی را فرا گرفت؛ درواقع اخلاق عملی طبابت را مشق کرد. او در بازگشت به ایران همزمان با جنبش مشروطيت، نزدیک میدان بهارستان مطبي راه انداخت و به درمان رایگان نيازمندان مشغول شد. امیراعلم پس از مدتی به دلیل تخصصی که در طب نظامی داشت، به ایجاد بیمارستان نظامی مامور شد. او با هزینه شخصی و کمک‌های مردمی و پس از گذشت سه‌سال موفق شد بیمارستانی بنیان‌گذارد که «احمدیه» نام گرفت. امیراعلم در نطق روز گشایش بیمارستان، ذیل مطالبی گوناگون که برای معرفی بیمارستان و نظام‌نامه و تشکیلات ساختاری آن ارایه کرد، آن‌جا که به شعبه محاسبات مریض‌خانه رسید، صراحتا اعلام کرد «برای استفاده و خیر عامه تهیه دو اتاق دیده شده، گاه اطبا معالج مریض‌خانه همه روزه به ترتیب ثبت اسامی مجانا از ساعت ٩ تا ظهر به مرضا دستور داده و معالجه می‌نمایند …». نکته ارزشمند در این دستورالعمل، نهادینه کردن اخلاق عملی توجه به بیماران نیازمند و فقیر است که نه فقط به‌عنوان تمایل شخصی پزشکان انسان‌دوست انجام پذیرد، که، به‌عنوان یک امر قطعی و در چارچوب وظایف پزشکی برعهده آنهایی است که به این لباس آراسته‌اند. توضیح بیشتر این‌که بسط اخلاق حسنه عملی پزشکان نه به‌عنوان سلیقه، که، به‌عنوان یک اصل و قانون شغلی تثبیت شود و پزشک، پیش از آن‌که به نفع مادی و درآمد بیندیشد، به چارچوب سوگندنامه‌ای متعهد شود که از دوران باستان تاکنون به‌عنوان قانون اساسی اخلاق پزشکی به جای مانده است.
عملکرد فردی امیراعلم به‌عنوان یک پزشک شاغل، در کنار جایگاهی که در حوزه اجرایی سلامت و پزشکی ایران در سال‌های پایانی دوره قاجار و نیز سرتاسر پهلوی اول داشت، فرصتی مغتنم برای مدون ساختن دستورالعمل‌ها و قوانینی از این دست فراهم آورد. او همزمان با سخنرانی‌هایی گوناگون که برآمده از دیدگاه وی نسبت به خدمت به خلق و توجه به همنوع به‌ویژه دردمندان نیازمند بود، همچنین درصدد برآمد جایگاه فکری و رفتار عملی پزشکان را در دستگیری از نیازمندان تعالی بخشد و به‌عنوان سرمشق اخلاقی جامعه، کنش مبتنی‌بردانش پزشکی و رفع آلام افراد را به اجرا درآورد.
امیر اعلم بدین ترتیب در ادامه خدمات پزشکی خود، به‌سال ١٣٠٨ خورشیدی، بیمارستانی ١٥٠٠ تخت‌خوابی با هزينه شخصی در زمین‌های جمشيدآباد تهران ساخت. اشراف علمی امیراعلم به فن طبابت از یک‌سو و مطالعه‌ای عمیق که از حفظ‌الصحه در تاریخ اسلام داشت، به او امکان می‌داد افزون بر عمل به علم خود، از نفوذ و قدرت موثر خود در حوزه پزشکی و سلامت، برای اجرای قوانین بهره گیرد. از این‌رو در بازخوانی اندیشه‌ها و گفته‌های او، به مطالبی برگرفته از نص دینی و تعلقات مذهبی مردم برمی‌خوریم که در عملیاتی‌کردن بسیاری از فعالیت‌های نیکوکارانه و خیرخواهانه پزشکان متدین و متعهد در دوره‌های قاجار و پهلوی اول نقش داشته است. او حتی دایره توجه به مسائل پزشکی را در قالب‌هایی تخصصی‌تر همچون پزشکی زنان، اطفال و بخش‌های آموزشی مطرح کرد.
این پزشک نامدار ایرانی
در واقع، اخلاق عملی را در گرو تسلط به اخلاق علمی و اشراف به وظایف انسانی و قانونی پزشکان و افراد مرتبط با حوزه پزشکی برمی‌شمرد که در سایه آگاهی به وظیفه خطیر کمک به دردمندان به‌ویژه دردمندان غیرمتمکن می‌توانست تجلی پیدا کند. این سخن وی می‌تواند روایتی جذاب از نگاه نیک‌اندیشانه پزشکان و طبیبان آن روزگار در دستگیری از نیازمندان به دست دهد «موقوفات عدیده که پدران ما برای فقرای ایرانی و غیرایرانی بدون استثناء و برای تأسیس مدارس مجانی، دارالعجزه، دارالایتام‌ها و دارالشفاها و سایر تأسیسات خیریه از خود به یادگار گذارده‌اند، به‌طور درخشانی ثابت می‌نماید که ایرانیان نیز در مقابل آلام و اسقام بنی نوع بشر لاقید نبوده‌اند، بلکه اگر دقیقانه تفحص و تفرس نمایند معلوم خواهد شد که ایرانیان بیش از همه‌کس احتیاجات نوعیه را درنظر گرفته‌اند، چنان که ما از عظمت علو همت وطن‌دوستی و نوع‌پرستی نیاکان خود به حق افتخارها می‌کنیم، …. یکی از آثار مهمه که باید برای احفاد خود به یادگار گذاریم، همانا تأسیسات صحیۀ نسائیه است یا دارالولاده‌ها و مدرسه‌های طبی زنانه برای دختران ما». در شرایطی که روند تحولات حرفه پزشکی و تصویب قوانین و آیین‌نامه‌های عملی می‌توانست به بهبود کیفیت و رفتار عملی اطبا منجر شود، منش انسانی و خیرخواهانه پزشکان که از دیرباز به‌عنوان رفتار همیشگی بسیاری از این افراد خدمت‌گزار در تاریخ ایران وجود داشته، به‌طور طبیعی در میان پزشکان جاری بوده است. آنچه جلوه‌های این خدمت‌گزاری را می‌توانست در سطحی گسترده‌تر از جامعه بازتاب دهد، وجود رسانه‌هایی بود که در مقیاسی بزرگ، فعالیت‌های این افراد را اطلاع‌رسانی و تبلیغ می‌کردند. روزنامه‌های آن دوره، ازجمله روزنامه اطلاعات، بیشترین حجم انتشار عملکرد اخلاق‌مدارانه پزشکان نیکوکار را به خود اختصاص می‌دادند که در پایان به نمونه‌ای از این گزارش‌ها که اقدامات معالجه رايگان اطبا را در سال ١٣٠٥ خورشیدی بازتاب داده است اشاره می‌کنیم «برحسب تقاضاي دکتر بهرامي رئيس کل صحيه مملکتي دکتر اسماعيل خان (امين‌الملک) که متخصص در فن کحالي مي‌باشد حاضر شده است عجالتا هفته‌اي سه روز، دو ساعت‌ونيم در مريضخانه دولتي مجانا به اهالي مخصوصا فقرا خدمت نمايد».
منبع: روزنامه شهروند
