آلن بارتون یکی از جامعه‌شناسان دانشگاه کلمبیا در سال 1968 ویژگی مشترک عمدۀ تحقیقات علوم اجتماعی را «جداکردن افراد از زمینۀ اجتماعی‌شان پیش از مطالعه می‌داند» (فریمن، 2004) ؛ به اعتقاد او در سال‌های گذشته گونۀ غالب تحقیقات تجربی در علوم اجتماعی پیمایش با استفاده از نمونه‌گیری بوده است، در نمونه‌گیری تصادفی، افراد از زمینه اجتماعی‌شان جدا شده و تلاش می‌گردد که هیچ کدام از آنها با یکدیگر ارتباط و تعاملی نداشته باشند. نمونۀ بارز آن پر کردن پرسشنامه از ساکنین خانه‌هایی است که چندین بلوک با یکدیگر فاصله دارند و با منطق نمونه‌گیری تصادفی سیستماتیک انتخاب می‌گردند. اگر هدف ما فهم رفتار افراد و نه فقط ثبت و ضبط صرف آن است، باید به گروه‌های نخستین، همسایگان، سازمان‌ها، دایره‌های اجتماعی و اجتماعات، تعاملات و ارتباطات میان افراد، انتظارات نقش‌ها و کنترل اجتماعی توجه کنیم.
گزارۀ مطرح شده توسط بارتون نه تنها آن زمان صحت داشت، بلکه هم‌اکنون نیز صادق می‌باشد، اغلب تحقیقات اجتماعی که بر رفتار افراد متمرکزاند بخش «اجتماعی» رفتار را مورد غفلت قرار میدهند؛ بخشی که مرتبط با روش‌ها و گونه‌های تعامل افراد و تأثیرپذیری و تأثیرگذاری آنها بر یکدیگر است.
برای محققانی که نمی‌خواهند دنیای اجتماعی را به شکل اجزایی نامرتبط و جدا مطالعه کنند، راهی جایگزین وجود دارد. برخی تحقیقات اجتماعی به طور گسترده‌ای بر ارتباطات اجتماعی که افراد را به یکدیگر مرتبط می‌سازد و نه خود افراد به خودی خودشان و به طور جداگانه، متمرکز شده‌اند. این گونۀ تحقیق که لینک‌های میان موضوعات را مطالعه می‌کند، مطالعۀ «ساختاری» نامیده می‌شود. مطالعات ساختاری فقط به ارتباطات میان انسان‌ها محدود نشده و در رشتههای علمی عدیده‌ای به کار رفته و می‌روند. به عنوان مثال فیزیکدانان کیهان‌شناس به بررسی جاذبۀ میان سیاره‌های مختلف در منظومه شمسی بر سیارات دیگر می‌پردازند. شیمی‌دانان مولکولی به بررسی تعاملات گوناگون اتم‌ها جهت شکل‌دهی ساختارهای مولکولی متفاوت می‌پردازند و مثال‌های متعدد دیگر که نشان از تمرکز بر مطالعه ارتباطات در میان اجزای مختلف مجموعه‌های گوناگون می‌باشد.
رویکرد ساختاری در علوم اجتماعی، بر مطالعه تعاملات میان کنشگران اجتماعی تمرکز داشته و تحلیل شبکۀ اجتماعی نامیده می‌شود. این کنشگران می‌توانند انسان‌ها، سازمان‌ها، شرکت‌ها، کشورها و موارد متعدد دیگر باشند. بنیان رویکرد شبکۀ اجتماعی در این ایدۀ اوّلیه نهفته است که الگوهای ارتباطات در بین کنشگران اجتماعی پیامدهای مهمی برای آن کنشگران دارد. بنابراین، تحلیلگران شبکه، به دنبال آشکارسازی گونه‌های این الگوها و سپس شناسایی شرایط ایجاد آنها و همچنین بررسی پیامدهای آنها می‌باشند. (اکبریتبار، 1389و1390، میرزایی، 1389، واسرمن و فاوست، 1994، گلی و همکاران، 1386، دنوی و همکاران، 2005، اسکات، 2000)
در مطالعۀ شبکههای اجتماعی، خواه واقعی و یا مجازی این الگوها، شرایط ایجاد آنها و پیامدهای آنها را می‌توان در سه سطح مورد بررسی قرار داد. در سطح اوّل، به دنبال بررسی این هستیم که چه کسی با چه کسی یا کسانی ارتباط دارد؟ (Who relates to whom?) پاسخ این سؤال الگوی ارتباطات میان کنشگران اجتماعی حاضر در شبکۀ اجتماعی را آشکار کرده و در سطح دوم به دنبال بررسی دلایل و نیز انگیزش‌ها و محتوایی هستیم که در این ارتباطات رد و بدل می‌شود، (What is exchanging in these relationships?) بنابراین سطح دوم به شناخت شرایطی که این الگوهای خاص ارتباطی را ایجاد کرده و تداوم بخشیده‌اند، کمک می‌رساند. در سطح سوم به مطالعۀ پیامدهای این ارتباطات که الگوی آنها در سطح اوّل و نیز محتوای آنها در سطح دوم مطالعه شد، پرداخته و به دنبال پاسخگویی به این سؤال هستیم که ارتباطات پیش‌گفته، چه تأثیراتی بر واقعیت بیرونی داشته و چه تغییراتی را در اوضاع و احوال اجتماعی ایجاد می‌کنند. (What is social consequences of these relationships?)
نویسنده، در پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد خود در رشتۀ جامعه‌شناسی به بررسی شبکههای اجتماعی مجازی «دوره» و «یو 24» در سطح اوّل پرداخته و الگوهای ارتباطات میان افراد عضو این شبکهها را با استفاده از رویکرد مطالعه ساختاری تحلیل شبکۀ اجتماعی استخراج نموده است. بررسی پیشینۀ تحقیقات انجام گرفته در این باره به زبان فارسی و انگلیسی نشان داد که تحقیقات زیادی در این زمینه صورت نگرفته است (بوید و الیسون، 2007) و اکثر تحقیقات در این مورد، ـ که بیش‌تر بر روی شبکههای اجتماعی واقعی متمرکز بودهاند ـ، به زبان انگلیسی بودهاند. (در پایگاه ایران داک در زمان انجام این تحقیق در قسمت عنوان یا محتوای 70 پایان‌‌نامه کلمه شبکه درج شده بود که از آن میان هیچ کدام تحلیل شبکۀ اجتماعی نبوده و مواردی که مشابهت کمی نیز داشتند، متعلق به رشتههای فنی و مهندسی بودند، در پایگاه اطلاعات جهاد دانشگاهی، سید، در زمان انجام این تحقیق در عنوان، واژگان کلیدی و یا محتوای 320 مقاله کلمه شبکه درج شده بود که فقط 8 مورد از آنها تحلیل شبکه بوده است؛ روش‌‌های تحلیل به کار گرفته شده در این مقالات اغلب جزء روش‌‌های سطحی و توصیفی تحلیل شبکۀ اجتماعی بوده و تکنیک‌‌های پیشرفته که نتایج عمیق‌‌تری به دست میدهند کمتر مورد استفاده قرار گرفته بود) تحقیقات موجود نیز کمتر به مطالعه موردی شبکه‌‌ای خاص و یا مطالعه موضوعی خاص در این شبکهها پرداخته‌‌اند؛ اغلب این تحقیقات به مقایسه‌‌های کلی میان شبکههای مختلف پرداخته و احکام و نتایجی کلی در مورد کل شبکههای اجتماعی ارائه داده‌‌اند که کمتر بر اساس پژوهش جزیی در درون شبکهها بوده و منجر به نتایج کاربردی قابل استفاده جهت شناخت آن شبکه نیز نشده است. (اکبریتبار 1389 و 1390)
نتایج حاصل از پایان‌نامۀ نویسنده، نشان داده است که نمونۀ 2532 نفری انتخاب شده از میان 50 هزار عضو شبکۀ اجتماعی مجازی متخصصان ایران، یو 24، دارای 6102 ارتباط بوده است که بعد از تحلیل الگوی این ارتباطات 7 زیرگروه همبسته در این شبکه، شناسایی گردید که 374 عضو داشته و هستۀ مرکزی ارتباطات در این شبکۀ اجتماعی مجازی را تشکیل می‌دادند. نمونۀ 20897 نفری انتخاب شده از میان اعضای 150 هزار نفری شبکۀ اجتماعی مجازی دانشگاهیان ایران، دوره، شامل 67107 ارتباط بود که با بررسی دقیق‌تر و جزئی‌تر الگوی این ارتباطات در مرحله اوّل 16 زیرگروه همبسته دارای 918 عضو و در مرحله دوم 6 زیرگروه همبسته دارای 377 عضو در این شبکه شناسایی گردید که هسته مرکزی ارتباطات شکل گرفته در شبکۀ اجتماعی مجازی را تشکیل می‌دادند. این زیرگروه‌های همبستۀ شش‌گانه، در شکل زیر نمایش داده شده‌اند؛ همان طور که در شکل مشخص است این 377 نفر در قالب 6 گروه با یکدیگر تعامل و ارتباط داشته‌اند. (اکبریتبار، 1390)
محقق، در تحقیق دیگری به مطالعه زیرمجموعه‌ای از ارتباطات شبکۀ اجتماعی مجازی گوگل باز (Google Buzz) پرداخته است که تلاش در آن تحقیق حرکت از سطح اوّل به سمت سطح دوم و بررسی محتوای رد و بدل شده در ارتباطاتی است که الگوی این ارتباطات در قالب سطح اوّل استخراج و شناسایی گردید.
ورود به سطح سوم و بررسی پیامدهای ایجاد شده توسط این ارتباطات و تغییراتی که این الگوهای خاص ارتباطی و محتوای آنها در واقعیت اجتماعی پدید می‌آورند، نیازمند انجام مطالعۀ گسترده و دقیق در سطوح اوّل و دوم می‌باشد.
همان طور که در مورد پیشینه تحقیقات در زمینۀ تحلیل شبکۀ اجتماعی مطرح شد، این روش در ایران و بخصوص در میان محققان علوم انسانی و اجتماعی بسیار بدیع و نو بوده و بسیار کم به کار گرفته شده است، اما امکانات تحلیل و تفسیر عدیده‌ای در اختیار محققان قرار می‌دهد که لزوم توجه به این حوزه را آشکار می‌سازد.
نویسنده، با توجه به بدیع و ناشناخته بودن این حوزه، اقدام به راه‌اندازی وب‌سایت فارسی و انگلیسی «تحلیل شبکۀ اجتماعی» جهت شناساندن این روش و نیز چگونگی انجام و مراحل مختلف آن با استفاده از نرم‌افزارهای تحلیل شبکۀ اجتماعی به محققان علاقه‌مند نموده است.
گزارۀ مطرح شده توسط بارتون نه تنها آن زمان صحت داشت، بلکه هم‌اکنون نیز صادق می‌باشد، اغلب تحقیقات اجتماعی که بر رفتار افراد متمرکزاند بخش «اجتماعی» رفتار را مورد غفلت قرار میدهند؛ بخشی که مرتبط با روش‌ها و گونه‌های تعامل افراد و تأثیرپذیری و تأثیرگذاری آنها بر یکدیگر است.
برای محققانی که نمی‌خواهند دنیای اجتماعی را به شکل اجزایی نامرتبط و جدا مطالعه کنند، راهی جایگزین وجود دارد. برخی تحقیقات اجتماعی به طور گسترده‌ای بر ارتباطات اجتماعی که افراد را به یکدیگر مرتبط می‌سازد و نه خود افراد به خودی خودشان و به طور جداگانه، متمرکز شده‌اند. این گونۀ تحقیق که لینک‌های میان موضوعات را مطالعه می‌کند، مطالعۀ «ساختاری» نامیده می‌شود. مطالعات ساختاری فقط به ارتباطات میان انسان‌ها محدود نشده و در رشتههای علمی عدیده‌ای به کار رفته و می‌روند. به عنوان مثال فیزیکدانان کیهان‌شناس به بررسی جاذبۀ میان سیاره‌های مختلف در منظومه شمسی بر سیارات دیگر می‌پردازند. شیمی‌دانان مولکولی به بررسی تعاملات گوناگون اتم‌ها جهت شکل‌دهی ساختارهای مولکولی متفاوت می‌پردازند و مثال‌های متعدد دیگر که نشان از تمرکز بر مطالعه ارتباطات در میان اجزای مختلف مجموعه‌های گوناگون می‌باشد.
رویکرد ساختاری در علوم اجتماعی، بر مطالعه تعاملات میان کنشگران اجتماعی تمرکز داشته و تحلیل شبکۀ اجتماعی نامیده می‌شود. این کنشگران می‌توانند انسان‌ها، سازمان‌ها، شرکت‌ها، کشورها و موارد متعدد دیگر باشند. بنیان رویکرد شبکۀ اجتماعی در این ایدۀ اوّلیه نهفته است که الگوهای ارتباطات در بین کنشگران اجتماعی پیامدهای مهمی برای آن کنشگران دارد. بنابراین، تحلیلگران شبکه، به دنبال آشکارسازی گونه‌های این الگوها و سپس شناسایی شرایط ایجاد آنها و همچنین بررسی پیامدهای آنها می‌باشند. (اکبریتبار، 1389و1390، میرزایی، 1389، واسرمن و فاوست، 1994، گلی و همکاران، 1386، دنوی و همکاران، 2005، اسکات، 2000)
در مطالعۀ شبکههای اجتماعی، خواه واقعی و یا مجازی این الگوها، شرایط ایجاد آنها و پیامدهای آنها را می‌توان در سه سطح مورد بررسی قرار داد. در سطح اوّل، به دنبال بررسی این هستیم که چه کسی با چه کسی یا کسانی ارتباط دارد؟ (Who relates to whom?) پاسخ این سؤال الگوی ارتباطات میان کنشگران اجتماعی حاضر در شبکۀ اجتماعی را آشکار کرده و در سطح دوم به دنبال بررسی دلایل و نیز انگیزش‌ها و محتوایی هستیم که در این ارتباطات رد و بدل می‌شود، (What is exchanging in these relationships?) بنابراین سطح دوم به شناخت شرایطی که این الگوهای خاص ارتباطی را ایجاد کرده و تداوم بخشیده‌اند، کمک می‌رساند. در سطح سوم به مطالعۀ پیامدهای این ارتباطات که الگوی آنها در سطح اوّل و نیز محتوای آنها در سطح دوم مطالعه شد، پرداخته و به دنبال پاسخگویی به این سؤال هستیم که ارتباطات پیش‌گفته، چه تأثیراتی بر واقعیت بیرونی داشته و چه تغییراتی را در اوضاع و احوال اجتماعی ایجاد می‌کنند. (What is social consequences of these relationships?)
نویسنده، در پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد خود در رشتۀ جامعه‌شناسی به بررسی شبکههای اجتماعی مجازی «دوره» و «یو 24» در سطح اوّل پرداخته و الگوهای ارتباطات میان افراد عضو این شبکهها را با استفاده از رویکرد مطالعه ساختاری تحلیل شبکۀ اجتماعی استخراج نموده است. بررسی پیشینۀ تحقیقات انجام گرفته در این باره به زبان فارسی و انگلیسی نشان داد که تحقیقات زیادی در این زمینه صورت نگرفته است (بوید و الیسون، 2007) و اکثر تحقیقات در این مورد، ـ که بیش‌تر بر روی شبکههای اجتماعی واقعی متمرکز بودهاند ـ، به زبان انگلیسی بودهاند. (در پایگاه ایران داک در زمان انجام این تحقیق در قسمت عنوان یا محتوای 70 پایان‌‌نامه کلمه شبکه درج شده بود که از آن میان هیچ کدام تحلیل شبکۀ اجتماعی نبوده و مواردی که مشابهت کمی نیز داشتند، متعلق به رشتههای فنی و مهندسی بودند، در پایگاه اطلاعات جهاد دانشگاهی، سید، در زمان انجام این تحقیق در عنوان، واژگان کلیدی و یا محتوای 320 مقاله کلمه شبکه درج شده بود که فقط 8 مورد از آنها تحلیل شبکه بوده است؛ روش‌‌های تحلیل به کار گرفته شده در این مقالات اغلب جزء روش‌‌های سطحی و توصیفی تحلیل شبکۀ اجتماعی بوده و تکنیک‌‌های پیشرفته که نتایج عمیق‌‌تری به دست میدهند کمتر مورد استفاده قرار گرفته بود) تحقیقات موجود نیز کمتر به مطالعه موردی شبکه‌‌ای خاص و یا مطالعه موضوعی خاص در این شبکهها پرداخته‌‌اند؛ اغلب این تحقیقات به مقایسه‌‌های کلی میان شبکههای مختلف پرداخته و احکام و نتایجی کلی در مورد کل شبکههای اجتماعی ارائه داده‌‌اند که کمتر بر اساس پژوهش جزیی در درون شبکهها بوده و منجر به نتایج کاربردی قابل استفاده جهت شناخت آن شبکه نیز نشده است. (اکبریتبار 1389 و 1390)
نتایج حاصل از پایان‌نامۀ نویسنده، نشان داده است که نمونۀ 2532 نفری انتخاب شده از میان 50 هزار عضو شبکۀ اجتماعی مجازی متخصصان ایران، یو 24، دارای 6102 ارتباط بوده است که بعد از تحلیل الگوی این ارتباطات 7 زیرگروه همبسته در این شبکه، شناسایی گردید که 374 عضو داشته و هستۀ مرکزی ارتباطات در این شبکۀ اجتماعی مجازی را تشکیل می‌دادند. نمونۀ 20897 نفری انتخاب شده از میان اعضای 150 هزار نفری شبکۀ اجتماعی مجازی دانشگاهیان ایران، دوره، شامل 67107 ارتباط بود که با بررسی دقیق‌تر و جزئی‌تر الگوی این ارتباطات در مرحله اوّل 16 زیرگروه همبسته دارای 918 عضو و در مرحله دوم 6 زیرگروه همبسته دارای 377 عضو در این شبکه شناسایی گردید که هسته مرکزی ارتباطات شکل گرفته در شبکۀ اجتماعی مجازی را تشکیل می‌دادند. این زیرگروه‌های همبستۀ شش‌گانه، در شکل زیر نمایش داده شده‌اند؛ همان طور که در شکل مشخص است این 377 نفر در قالب 6 گروه با یکدیگر تعامل و ارتباط داشته‌اند. (اکبریتبار، 1390)
محقق، در تحقیق دیگری به مطالعه زیرمجموعه‌ای از ارتباطات شبکۀ اجتماعی مجازی گوگل باز (Google Buzz) پرداخته است که تلاش در آن تحقیق حرکت از سطح اوّل به سمت سطح دوم و بررسی محتوای رد و بدل شده در ارتباطاتی است که الگوی این ارتباطات در قالب سطح اوّل استخراج و شناسایی گردید.
ورود به سطح سوم و بررسی پیامدهای ایجاد شده توسط این ارتباطات و تغییراتی که این الگوهای خاص ارتباطی و محتوای آنها در واقعیت اجتماعی پدید می‌آورند، نیازمند انجام مطالعۀ گسترده و دقیق در سطوح اوّل و دوم می‌باشد.
همان طور که در مورد پیشینه تحقیقات در زمینۀ تحلیل شبکۀ اجتماعی مطرح شد، این روش در ایران و بخصوص در میان محققان علوم انسانی و اجتماعی بسیار بدیع و نو بوده و بسیار کم به کار گرفته شده است، اما امکانات تحلیل و تفسیر عدیده‌ای در اختیار محققان قرار می‌دهد که لزوم توجه به این حوزه را آشکار می‌سازد.
نویسنده، با توجه به بدیع و ناشناخته بودن این حوزه، اقدام به راه‌اندازی وب‌سایت فارسی و انگلیسی «تحلیل شبکۀ اجتماعی» جهت شناساندن این روش و نیز چگونگی انجام و مراحل مختلف آن با استفاده از نرم‌افزارهای تحلیل شبکۀ اجتماعی به محققان علاقه‌مند نموده است.
منابع
ـ فریمن، لینتون سی (2004)، تحول تحلیل شبکۀ اجتماعی، مطالعه‌ای در قالب جامعه‌شناسی علم، انتشارات امپریکال.
ـ اکبریتبار، علی اکبر، ساعی، علی، خدایی، ابراهیم (1389) «مسئولیت‌‌پذیری اجتماعی جوانان در شبکههای اجتماعی مجازی: مطالعه موردی شبکۀ اجتماعی متخصصان ایران، یو 24»، ارائه شده در همایش ملی مسئولیت ـ پذیری اجتماعی جوانان، دانشگاه شیراز.
ـ اکبریتبار، علی اکبر، (1390) مطالعه شبکههای اجتماعی مجازی؛ مطالعه موردی شبکههای اجتماعی دوره و یو 24، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته جامعه‌شناسی در دانشگاه تربیت مدرس به راهنمایی دکتر علی ساعی.
ـ بروگمن، یرون (1389) درآمدی بر شبکههای اجتماعی، ترجمه: خلیل میرزایی، چاپ اول، انتشارات جامعه ـ شناسان، تهران.
ـ رضوانی، محمدرضا، گلی، علی، اکبریان رونیزی، سعیدرضا، (1386) نقش و عملکرد شهرهای کوچک در توسعه روستایی با استفاده از روش تحلیل شبکه مورد: دهستان رونیز (شهرستان استهبان)، پژوهش‌‌های جغرافیایی، شماره 61، صص 45 ـ 58
ـ www. OnlineSNA. com
ـ www. Irandoc. ac. ir
ـ www. SID. ir
ـ Boyd, D. M. and N. B. Ellison, (2007) Social network sites: Definition, history, and scholarship. Journal of Computer ـ Mediated Communication,. 13 (1): p. article 11.
ـ Scott, John (2000) , Social Network Analysis: A Handbook, 2nd Ed. , Sage Publications, London.
ـ Wasserman, Stanley, Faust, Katherine (1994) , Social Network Analysis. Methods and Applications, Cambridge, University Press
ـ W. de Nooy, A. Mrvar, V. Batagelj (2005): Exploratory Social Network Analysis with Pajek, Structural Analysis in the Social Sciences 27, Cambridge University Press. ISBN:0521602629. CUP, Amazon.
ـ www. Irandoc. ac. ir
ـ www. SID. ir
ـ Boyd, D. M. and N. B. Ellison, (2007) Social network sites: Definition, history, and scholarship. Journal of Computer ـ Mediated Communication,. 13 (1): p. article 11.
ـ Scott, John (2000) , Social Network Analysis: A Handbook, 2nd Ed. , Sage Publications, London.
ـ Wasserman, Stanley, Faust, Katherine (1994) , Social Network Analysis. Methods and Applications, Cambridge, University Press
ـ W. de Nooy, A. Mrvar, V. Batagelj (2005): Exploratory Social Network Analysis with Pajek, Structural Analysis in the Social Sciences 27, Cambridge University Press. ISBN:0521602629. CUP, Amazon.
