دکتر عباس قنبری باغستان: پلتفرمها به جمهوری‌های جدید در نظم نوین سایبری تبدیل شدهاند/ فهم پلتفرمها در ایران نیازمند گذار از چارچوب رسانهای و نگاه کلان حکمرانانه به آنهاست
نشست «چالش های فرهنگی و ارتباطی جامعه ایرانی» از سری نشست های پنجمین همایش «کنکاش های مفهومی و نظری درباره جامعه ایران»، با همت انجمن جامعه شناسی ایران، روز چهارشنبه، 25 خرداد ماه سال جارى، با سخنرانی دکتر هادی خانیکی، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، دکتر مسعود کوثری و دکتر عباس قنبری باغستان، اعضای هیأت علمی دانشگاه تهران و دکتر محمدمهدی مولایی، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، به صورت برخط برگزار شد. آنچه در ادامه میخوانید، گزارشی از سخنان دکتر عباس قنبری باغستان، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، با موضوع «عرصه پنجم و چالش فهم پلتفرمی برای جامعه ایرانی» است.
در ابتدای این نشست، دکتر عباس قنبری باغستان، به عنوان مدیر نشست، ضمن معرفی سخنرانان، به بیان اهمیت نگاه ارتباطی به مسائل جامعه ایرانی پرداخت و افزود:«پیچیدگی و درهم تنیدگی مسائل و تحولات ایران، لازمه نگاه بین رشته اي برای حل مسائل را آشکار می سازد و به همین جهت، این نشست تلاش می کند از منظر علم ارتباطات، چالش هاي متداوم فعلی مانند «مسأله امکان و امتناع گفتگو و چشم انداز آن در جامعه ایرانی»، «مسأله رسانه با تأکید بر تلویزیون و جایگاه آن در جامعه» و برخی از مهمترین پدیده هاي نوظهور ارتباطی مانند «ظهور جامعه پلتفرمی و گذار به عرصه پنجم» و «متاورس و تحولات فرهنگی-اجتماعی متناظر با آن» را با آینده نگری و به عنوان یک مسئله اجتماعی به بحث بگذارد».
دکتر عباس قنبری باغستان در ادامه به موضوع سخنرانی خود در نشست یعنی «عرصه پنجم و چالش فهم پلتفرمی برای جامعه ایرانی» پرداخت. او بیان کرد که «عرصه پنجم» مفهومی است که در حوزه سیاست کاربرد دارد. در گذشته چهار عرصه برای حکمرانی متصور بوده که شامل زمین، دریا، هوا و فضا می شده است، اما امروزه وارد عرصه پنجم یعنی «عرصه سایبری» شده ایم و موضوع حکمرانی و بسط آن به عرصه سایبری مورد توجه قرار گرفته است. با اینحال باید دانست که در این عرصه برخلاف چهار عرصه پیشین، با بازیگران قدرتمند و نوینی به نام پلتفرمها مواجه هستیم که اگر نگوییم جایگزین دولتها شدهاند، اما پابهپای دولتها پیش می روند».
وی ادامه داد:«در سال های اخیر نزاع بین دولت ها و پلتفرم ها به شدت افزایش یافته است و در رأس همه کشورها، بیشترین نبرد در امریکا بین دولت به عنوان نماد حاکمیت و پلتفرم ها جریان داشته است». «برای مثال می بینیم که امروزه در آمریکا به جای وزرا و رؤسای سازمان ها، صاحبان پلتفرم ها به سنای امریکا احضار و به چالش کشیده می شوند». «این نزاع البته جهانی است و در همه جا هست و ایران نیز تحت تأثیر تحولات نوآورانه و فناورانه از این امر مستثنی نیست و وارد این عرصه شده است».
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه نقش و کارکرد پلتفرم ها در مقایسه با دوران ظهور آنها به شدت دچار تغییر شده است و پلتفرم ها به موقعیت جدید و قدرتمند در نظم نوین جهانی دست یافته اند، تأکید کرد:«برای فهم بهتر پلتفرم ها باید از چارچوب محض رسانه ای پیشین خارج شده و از طریق یک فهم تاریخی، به ارزیابی و تحلیل موقعیت جدید و قدرتمتد پلتفرم ها در موقعیت کنونی آنها دست پیدا کنیم».
او مسأله و چالش اصلی خود در این نشست را «باقی ماندن کشور» در فهم رسانه ای از پلتفرم ها عنوان کرد و افزود:«اگر نگوییم که در این زمینه دچار غفلت شده ایم، در بهترین حالت با تأخیر در حال گذار به فهم جدید از پلتفرم ها در نقش جمهوری ها یا پادشاهان سایبری هستیم».
دکتر قنبری بیان کرد:« نزدیک به 25 سال از ظهور پلتفرم ها می گذرد و در همین عُمر کم آنها، می توانیم پلتفرم ها را به لحاظ کنش گری در جامعه به دو دوره تقسیم کنیم:
- دوران ظهور رسانهای پلتفرم ها: دوره ایست که پلتفرم ها صرفا نقش رسانه را ایفا می کردند و جایگزین رسانه های سنتی شده بودند. در این مقطع تاریخی، پلتفرمها ویژگی های امیدبخشی داشتند و عمدتا تحلیل های ارتباطی مثبتی از پلتفرم ها وجود داشت. مثلا با ظهور آنها نوید جامعه آرمانی و فضای گفتمانی مد نظر هابرماس، تحقق روزنامه نگاری شهروندی، تحقق آزادی بیان، جریان آزاد اطلاعات و حق دسترسی به اطلاعات سر داده شد.
- دوران الگوریتم سالاری و قدرت گیری مبتنی بر هوش مصنوعی پلتفرم ها: دورانی است که پلتفرم ها از زمینه و کارکرد رسانهای خود فاصله گرفتند و نقش های جدید را به مدد فناوری برعهده گرفتند. این قدرت گیری پلتفرم ها پیامدهایی دارد که باید از نگاه و تحلیل ارتباطی فراتر رفت و از زوایای مختلف به نقش و موقعیت منحصربه فرد پلتفرم ها پرداخت.
به گفته این پژوهشگر ارتباطات، تا زمانی که پلتفرم ها در کارکرد رسانه ای باقی مانده و عمدتا بستری (عمدتا بی طرف) برای تبادل اطلاعات محسوب می شدند، هیچ مناقشه ای نبود و این پلتفرم ها واقعا در تحقق مولفه های ایده آل همچون تحقق جامعه شبکه ای، افقی شدن جریان قدرت و …. تا حد زیادی موثر بودند. اما مشکل از زمانی آغاز شد که پلتفرم ها از کارکرد رسانه ای خارج شدند و این امر دقیقا به مدد فناوری های نوین به خصوص هوش مصنوعی اتفاق افتاد. براثر این گذار فناورانه، پلفترم ها وارد یک دوره متمایز شدند و ما شاهد نقش آفرینی متفاوت آنها –عمدتا از طریق مداخله و اثرگذاری در همه ساحت های جامعه- هستیم. هرچند بودند برخی از اندیشمندان که مرحله تاریخی اول را یک «ظهور فریبنده» به اسم آزادی اطلاعات و در پوشش «رسانه نامگذاری» کرده اند، به این معنا که از نظرها آنها پلتفرم ها از همان ابتدا هم اهداف و برنامه دیگری تجاری و ایدئولوژیک دیگری دنبال می کرده اند و جریان آزاد اطلاعات و آزادی بیان و … صرفا دستاویزی برای این اهداف بوده است.
وی در تکمیل صحبت های خود به جلوه هایی از چالش های ایجادشده به وسیله پلتفرم ها در دوره تاریخی دوم اشاره و افزود:« پل دوغی در پژوهشی در سال 2016 خود نشان داد که 43 درصد محتوای پلتفرم ها توسط هوش مصنوعی تولید می شود». «در کنار آن او به این نتیجه دست یافت که 85 سنت از هر دلار که به صورت آنلاین مبادله میشود، به جیب فیس بوک و گوگل می شود. همچنین در عرصه سیاست در یک اقدام تاریخی، در دولت امریکا تلاش هایی برای تغییر بند 230 قانون اساسی امریکا صورت گرفت تا بتوان بدون اتهام نقض آزادی بیان، با پلتفرم ها برخورد صورت گیرد. در سال 2017 نیز دانمارک برای اولین بار در تاریخ دیپلماسی بین المللی، سفیری را برای گوگل تعیین کرد.
به گفته وی، پیامدهای نقش آفرینی پلتفرم ها در دوره تاریخی دوم، ابعاد اجتماعی و فرهنگی و دینی نیز دارد. ما امروزه متناظر با هر پدیده اجتماعی و فرهنگی، یک پدیده اجتماعی یا فرهنگی سایبری نیز داریم. انواع بزه های سایبری، کودکان سایبری، مناطق آزاد سایبری، قلرو فرهنگی سایبری، کسب و کارهای سایبری، و … ابعادی از گسترش نقش آفرینی پلتفرم ها به تمامی ساخت های اجتماعی جامعه است که ما حد بسیار زیادی از آنها غفلت کرده ایم.
افزون بر آن وی کتاب «حقیقت درباره 50 اسطوره اینترنت» که به تازگی توسط انتشارات پژوهشگاه فضای مجازی منتشر شده است را معرفی کرد و گفت:«در این کتاب 60 نفر از پایهگذاران اینترنت و پلتفرمها، 50 باور نادرست عمومی درباره اینترنت را معرفی و سپس حقیقت درباره آن را افشاء کردهاند که چشم انداز بسیار تیره، تار و خیره کننده ای از عملکرد و واقعیت این پلتفرم ها به تصویر می کشند».
او در ادامه اظهار داشت که دنیا یکبار در قرن هفدهم میلادی شاهد فروپاشی نظام بازمانده از دوران امپراتوری های باستانی (چین، ایران، عثمانی و روم) و شکل گیری دولت مدرن و نظم جهانی براساس پیمان تاریخی وستفالی بوده که جهان را بر مبنای مرزهای جغرافیایی ترسیم کرد و تا اکنون هم شاهد بقایش بودیم. اما در حاضر آن نظم تغییر پیدا کرده و با ظهور عرصه سایبری به عنوان عرصه پنجم، جهان یکبار دیگر شاهد شکل گیری نظم نوینی است که اینبار از سوی پلتفرم ها در حال شکل گیری است. برای مثال نزاع های آمریکا و چین برخلاف آنچه که وانمود می شود واقعا به خاطر دریایی چین جنوبی یا برسر تایوان نیست، بلکه برسر مبارزه طلبیدن و به چالش کشیدن اشرافیت فناورانه این کشور به خصوص در زمینه فناوری نسل پنجم از طریق شرکت های چینی است. یا نزاعهای چین و هند به جای مناطق مرزی بین دو کشور، در عرصه سایبری رخ میدهد و آنان اپلیکیشن های یکدیگر را پلتفرمها حذف می کنند.
دکتر قنبری در جمع بندی سخنان خود بیان کرد:«براثر نقش آفرینی جدید پلتفرم ها و دست یابی آنها به موقعیت قدرتمند در تمامی ساحت های نظام بین الملل، ما با مفهوم جدیدی به نام «جمهوری های سایبری و پادشاهان آنلاین»، به ویژه در حوزه سیاست مواجه هستیم که هر یک مختصات و قوانین خود را دارند و دارای دلالت های فرهنگی و اجتماعی و نیز آثار و پیامدهای متفاوت هستند». با اینحال «ما متأسفانه در همان فهم رسانه ای از پلتفرم ها باقی ماندهایم. هنوز هم هرجا سخن از پلتفرم ها و یا عرصه سایبری می شود، ذهن ما به سوی شبکه های اجتماعی سوق پیدا می کند و فریاد وا اسفا سر می دهیم که چه پیامی یا محتوایی توزیع و منتشر شد و یا کاربران در این شبکه ها به چه کاری مشغولند، در حالیکی پلتفرم ها کارکرد بسیار گسترده تری در حوزه های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، تجاری و …. یافته اند که پرداختن به همه آنها نه فقط نگاه رسانه ای و ارتباطی، بلکه نگاه همه جانبه حکمرانانه می طلبد.
وی با اشاره به کتاب «حکمرانی در عرصه پنجم» که از سوی انتشارات پژوهشگاه فضای مجازی و وزارت امور خارجه منتشر شده، یادآور شد که در این کتاب به طور مشخص 24 مقوله مانند «مناطق آزاد سایبری»، «منطقه آزاد فرهنگی» و «هویت سایبری» و … شناسایی شده است که نیازمند بازتعریف و بازبینی براساس این تحولات و نقش آفرینی جدید پلتفرم های هستند». به دیگر سخن ما باید هرچه سریعتر نگاه، فهم و چارچوب تحلیلمان را از پلتفرم به مثابه شبکه اجتماعی فراتر ببریم و با نگاهی کلان و جامع به آنها بردازیم.
لازم به ذکر است که این نشست به پیشنهاد انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات و در «پنجمین همایش کنکاش های نظری و مفهومی در ارتباط با جامعه ایران» برگزار شد.
در ابتدای این نشست دکتر عباس قنبری باغستان، مدیر پنل و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، ضمن معرفی دیگر سخنرانان حاضر در این نشست و نیز تبیین موضوعات پنل در چارچوب مساله اصلی همایش، ابراز امیدواری کرد که موضوعات و مسائل مطرحشده بتواند افق‌های جدیدی پیش روی سیاستگذاران، مسئولان و برنامه ریزان این حوزه ها به خصوص از زاویه علم و دانش ارتباطات، بگذارد.
تهیه و تنظیم: مهراوه تقی زاده، دانشجوی ارتباطات دانشگاه تهران
