وبینار اول از سلسله نشستهای معرفی پژوهشهای ارتباطات محیطزیست با عنوان «تحلیل گفتمان انتقادی مسئله آب ایران در روزنامههای سراسری دهه ۹۰» از سوی گروه ارتباطات محیطزیست انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات با همکاری پایگاه خبری گلونی برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، وبنیار اول به معرفی رسالۀ دکتری سیده ثریا موسوی در دانشگاه علامهطباطبائی با راهنمایی دکتر هادی خانیکی و دکتر زرین زردار اختصاص داشت.
لعیا محبوبی، دبیر این نشست هدف گروه ارتباطات محیطزیست را فراهم کردن زمینه برای شناخت ارتباطات محیطزیست و اصلاح اقدامات و سیاستگذاریهای کلان این حوزه دانست. وی در ادامه گفت که یکی از فعالیتهای گروه معرفی پژوهشهای ارزشمند این حوزه و ترغیب پژوهشگران به تحقیق در این زمینه خواهد بود.
آب مسئلۀ جدی کشور ماست
هادی خانیکی، رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات در این وبینار گفت: مسائل بزرگ باید با اقدامات کوچک پیگیری شود تا به عملی ثمربخش بینجامد. مسئلۀ محیطزیست و تغییرات اقلیمی دیگر بحرانهایی طبیعی نیست و به بحران در وضعیت اجتماعی، سیاسی منجر میشود.
این استاد دانشگاه علامهطباطبائی یادآور شد که در سال 1392 انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، انجمن جامعهشناسی، اندیشکدۀ تدبیر آب ایران و مرکز بررسیهای استراتژیک ریاست جمهوری در هماندیشی به این نتیجه رسیدند که آب مسئلۀ جدی ایران است و ابعاد مهم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد. در نتیجه، گفتوگو بر سر آب موضوع کار شد و با همکاری این نهادها 15 نشست در دانشگاههای مختلف کشور تشکیل شد تا آب در کانون مطالعات دانشگاهی باشد. خانیکی در ادامه افزود: بخشی از این امر را پژوهشهای دانشگاهی دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری محقق کرد.
خانیکی ادامه داد: اگر حدود 10 سال پیش در نظر گرفتن آب به عنوان مسئلۀ مهم ایران دشوار بود، این روزها رویدادهایی که در اصفهان در حال رخ دادن است یا انتقادهایی که در خوزستان، چهارمحالو بختیاری یا یزد شکل گرفت، نشان میدهد که مسئلۀ آب برای کشور ما جدی است. همانطور که ابعاد جانبی این مسئله یعنی فرونشست زمین، وضعیت صنعت و کشاورزی و بهویژه مسئلۀ توسعه مهم است.
او در ادامه تأکید کرد: به تمام این مسائل میتوان از بعد توسعه نگاه کرد. اگر ما نگاه توسعهای میداشتیم بسیاری از بحرانهای امروز را نداشتیم و برای راهحلها باید به رویکردهای توسعهای بیندیشیم. من امیدوارم که مسئلۀ ارتباطات محیطزیست و کانون بودن این حوزه با تأسیس رشتههای جدید و پیشبرد تحقیقهای جدید محقق شود. خانیکی در پایان افزود: کوچک زیباست باید بزرگ فکر کرد و از کارهای کوچک شروع کرد.
روزنامههای مستقلتر گفتمان متکثرتری از مسئلۀ آب ارائه دادند
موسوی، پژوهشگر ارتباطات محیطزیست در ادامۀ این وبینار به معرفی رسالۀ خود پرداخت و گفت: ارتباطات محیطزیست برساختگر است و بعضی از نظریهپردازان مسائل زیستمحیطی را محصول تعریف و نوعی برساخت اجتماعی میدانند. او هدف اصلی پژوهش خود را تحلیل گفتمان مسئلۀ آب در روزنامههای سراسری دهۀ 90 دانست. وی در ادامه عنوان کرد که برای دستیابی به این هدف با کاربرد روش تحلیل گفتمان انتقادی مطالب مرتبط با مسئلۀ آب ایران در روزنامههای شرق، ایران، دنیای اقتصاد و کیهان را از آغاز سال 1390 تا پایان 1398 بررسی کرده است.
این دانشآموختۀ دکتری دانشگاه علامه طباطبائی گفت: طبق یافتههای این پژوهش معانی محوری متون هر چهار روزنامه با گرایشهای جناحی و مالکیت آنان همخوان بوده است. افزون بر این، بحرانی بودن اوضاع، مؤلفۀ اجماع و توافق سه روزنامۀ شرق، ایران و دنیای اقتصاد بوده، در حالیکه، در گفتمان روزنامۀ کیهان، بحرانی بودن آب حذف شده است.
موسوی اعلام کرد که در روزنامههای مورد بررسی، معنابخشی به «کاهش مصرف» مورد نزاع گفتمانی بود. همچنین، در روزنامههای مورد بررسی، مسئلۀ آب به بهانهای برای ناکارآمد جلوه دادن جناح مخالف، کاهش انتظارات از دولت یازدهم و دوازدهم و رفع مسئولیت از قوۀ مجریه و نمایندگان مجلس تبدیل شده بود، اما گفتمانی که مسئلۀ آب را فراجناحی در نظر میگرفت به روزنامههای شرق و دنیای اقتصاد راه یافته بود. او افزود: حضور گفتمان فراجناحی در این روزنامهها که در مقایسه با روزنامۀ ایران و کیهان وابستگی حاکمیتی ندارند، نشان میدهد روزنامههای مستقلتر گفتمان متکثرتری از مسئلۀ آب ارائه میدهند و به ابعاد گستردهتری از این موضوع توجه میکنند.
این پژوهشگر ارتباطات محیطزیست با اشاره به نتایج پژوهش خود اظهار داشت: از دهۀ 1340 تا کنون سیستم مدیریت آب ایران بهصورت دولتمحور اداره میشود. در این سیستم دولت حضور برجستهای دارد و جامعۀ مدنی غایب است. به همین دلیل، ذینفعان در تصمیمگیریها مشارکت ندارند، اما در برخی متون روزنامههای مورد بررسی، مردم که خود قربانی این سیستماند، به دلیل مشارکت نکردن سرزنش میشوند. افزون بر این، مفهوم «مشارکت» در متون روزنامهها به صرفهجویی و همراهی با سیاستهای دولت تقلیل یافته است. دربارۀ مفهوم «گفتوگو» نیز این موضوع صدق میکند. گویی سیاستمداران و نهادهای اجرایی متوجه شدهاند که بدون مشارکت مردم طرحهای آنان اجرا نمیشود و حال اگر از مشارکت سخن به میان میآورند، صرفاً اجرای طرحها را دنبال میکنند و مشارکت در نظر آنان، همراهی مردم با تصمیمات بالا به پایین است.
موسوی عنوان کرد: با در نظر گرفتن این موضوع و با توجه به مسائل محیطزیستی که ایران با آن مواجه است، تقویت روزنامهنگاری توسعه که برنامهها را با دید انتقادی و ارزیابانه بررسی کند، بیش از گذشته احساس میشود. وی افزود: این نوع روزنامهنگاری مستلزم مستقل بودن رسانههای جمعی از دولت است.
این پژوهشگر ارتباطات محیطزیست به مسئولان و سیاستگذاران پیشنهاد کرد که اگر خواهان مشارکت مردماند از کلیگویی بپرهیزند. همچنین، مردم را در تعاملات رسانهای خود سرزنش نکنند. موسوی در پایان از رسانهها خواست تا برنامهها و مطالب انتقادی خود را دربارۀ برنامههای توسعه که بر مصرف آب اثر میگذارند، افزایش دهند.
