مرتضی قلیچ در نشست نقد و بررسی کتاب «شهرها و مصرف» گفت: شهر به معنی مصرف است و مصرف حال، امروز و آینده شهرها را رقم می‌زند و آینده شهرها هم به سمت مصرفی شدن است. به گفته عباس کاظمی، مصرف در جامعه انقلابی می‌توانست به شکل خاصی معنا یابد. در جامعه‌ای که محدودیت‌های رفتاری وجود داشت مصرف فرهنگی می‌توانست شکل‌های بدیل زندگی را برای ما خلق کند. اما امروزه ایدئولوژی سیاسی ما با مصرف ازدواج کرده است!
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) دومین نشست نقد و بررسی حلقه مطالعاتی متون شهری با همکاری معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران و انتشارات علمی و فرهنگی برگزار شد.
این نشست به موضوع نقد و بررسی کتاب «شهرها و مصرف» نوشته مارک جین اختصاص داشت. عباس کاظمی، عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، مرتضی قلیچ، منتقد و ایمان واقفی به عنوان دبیر نشست سخنرانی کردند.
واقفی در این نشست درباره علت برگزاری این جلسات طی سخنانی گفت: ما با پیش زمینه مطالعات فرهنگی و علوم اجتماعی تاکنون سنت قوام یافته مطالعات شهری نداشتیم. تا پیش از این مطالعات شهری محصور در دست فارغ‌التحصیلان شهرسازی بوده اما امیدوارم بتوانیم از زوایه مطالعات فرهنگی و علوم اجتماعی به شهر نزدیک شویم. به همین دلیل تعدادی از متون برای این کار انتخاب شده تا از این رهگذر بتوانیم مداخلات متنی، گفتاری و حتی سیاست‌گذارانه در شهر داشته باشیم. 10 کتاب برای این کار انتخاب شده و این نیز دومین نشست از سلسله نشست‌هاست.
وی درباره کتاب «شهرها و مصرف» توضیحاتی را ارائه کرد و افزود: مارک جین، نویسنده کتاب دانش آموخته جغرافیاست و دکتری خود را در جامعه‌شناسی ادامه می‌دهد و پایان‌نامه‌اش هم به موضوع نسبت شهر و مصرف می‌پردازد. او این موضوع را بعدها نیز ادامه می‌دهد و این کتاب نیز در همین راستا تالیف شده است.
واقفی ادامه داد: این محقق نسبت به افراد فعال دیگر این حوزه نکته متمایزی دارد و آن توجه ویژه‌ای است که به مساله فرهنگ دارد. افرادی که در حوزه شهری کار می‌کنند اغلب با رویکرد اقتصاد سیاسی نگاه می‌کنند اما جین از حوزه تصورات، تخیلات، ایده هویت و نسبتش با مصرف در درون مرزهای شهر صحبت می‌کند.
وی عنوان کرد: از این جهت کتاب حائز اهمیت است چون روی مطالعات شهری هم کار نشده، امیدوارم این کتاب مقدمه‌ای برای آغاز این کار باشد. این کتاب به صورت منبع درسی برای دانشجویانی طراحی شده که می‌خواهند نخستین گام‌های خود را در حوزه مطالعات شهری به ویژه با رویکرد مصرف بردارند. بنابراین کتابی خوشخوان و راحت است و نگاهی به نظریه‌پردازان حوزه مصرف اعم از کلاسیک‌ها مانند مارکس و زیمل تا مکاتب مدرن‌تر مانند شیکاگو دارد.
به گفته این محقق حوزه مطالعات شهری، «شهرها و مصرف» به مخاطب این امکان را می‌دهد که با مختصات اولیه نظریه‌پردازانی آشنا شوند که درباره نسبت شهر و مصرف سخن گفته‌اند.
وی گفت: نقطه مثبت «شهرها و مصرف» این است که سیر تطور شهر در سه دوره، ویژگی آن‌ها و نسبتش با مساله مصرف بررسی میشود. در این کتاب نشان داده میشود که چگونه مصرف شهرها را دگرگون کرده و تنها معلول دگرگون شدن شهرها نبوده و خودش علتی برای تطور شهر بوده است. این موضوع در سه دوره انقلاب صنعتی، دولت رفاه و دوره غالب شدن حکمرانی شدن شهری توضیح داده میشود.
جامعه‌شناسی نظری ایران عقب نیست
در ادامه این نشست مرتضی قلیچ، مترجم کتاب نیز توضیحاتی را درباره اثر حاضر ارائه کرد و گفت: جین استاد دانشگاه کاردیف است. من با او نامه‌نگاری کردم و بسیار مشتاق بود در این جلسه باشد. او معتقد بود که کتاب را 10 سال پیش نوشته و از این جهت نقدهایی به آن وارد است.
وی ادامه داد: وقتی مصرف به عنوان مساله اندیشمندان ایرانی، 15 سال پیش در ایران مطرح شد آثاری چون «مصرف و سبک زندگی» نوشته محمد فاضلی به رشته تحریر درآمد. کتاب‌های دیگری از متفکرانی چون وبلن ترجمه شد و از سوی دیگر رساله‌هایی نیز در حوزه مصرف در مقطع دکتری انجام شد. همچنین رشته‌ای به نام مطالعات فرهنگی در کشور ما از سالهای 83 تا 87 در اوج بود که بعدها دچار مشکلاتی شد. بنابراین کفایت نظری خوبی در این حوزه صورت گرفت.
قلیچ افزود: این‌ها نشان می‌داد که جامعه‌شناسی نظری در ایران از کشورهای اروپایی عقب نیست. من نیز سعی کردم این دو کتاب «شهرها و مصرف» و «شهرهای مصرفی» را ترجمه کنم. از این مساله نباید غافل شد که در همه این کتاب‌ها به مارشال برمن ارجاع داده شده است.
وی با اشاره به اینکه این کتاب هفت فصل دارد توضیح داد: در فصل نخست تمایز این کتاب با آثار دیگر مطرح میشود و بیان شده که نظریه‌پردازی در دوران مدرن در شهرها چه بوده است. بعدها تغییرات و تطور در مفاهیم شهری در رشته‌های مختلف شرح داده میشود. در فصل دوم جامعه‌شناسی کلاسیک شهری توضیح داده شده و به مفهوم طبقه تن آسا و مصرف متظاهرانه وبلن اشاره میشود.
قلیچ با بیان اینکه مصرف هویت‌های مکانی و زمانی را نمی‌شناسد و نقش بزرگی در شکل‌دهی سبک زندگی دارد، گفت: امروزه بسیاری از مگامال‌ها بازآفرینی فیزیکی است که به دلیل مصرف شکل گرفته و مناسبات اجتماعی نوینی را رقم زده است. جین معتقد است در فرایند مصرفی شدن شهرها عده‌ای برنده و عده‌ای بازنده هستند و بنابراین رقابت شهری در سطوح مختلف با هدف جذب سرمایه‌ها شکل گرفته است و عمده مباحثی که تولید میشود مدیون مفهوم مصرف است و اگر این مفهوم را از نظریه‌پردازانی چون لوفور و سوجا بردارید، خالی از هویت میشود!
وی تاکید کرد: در کتاب «شهرها و مصرف» بیان میشود که شهر به معنی مصرف است و مصرف حال، امروز و آینده شهرها را رقم می‌زند و آینده شهرها هم به سمت مصرفی شدن است. جین معتقد است دوگانه‌ای بین تولید و مصرف وجود دارد. در قدیم شهرهای مدرن و سنتی به واسطه تولید تعریف می‌شد اما در عصر جدید گویا نحوه خرج کردن پول مهم‌تر از درآوردن آن است و نوع مصرف هویت ما را تعریف می‌کند.
به گفته این مترجم مطالعات شهری، از سوی دگر کالاها در فرایند مصرف هویت سیال دارند و در اثر مصرف است که کالاها هویت پیدا می‌کنند. به طور مثال به پژوهای 405 پژوهای آخوندی گفته میشود! بنابراین مصرف‌کننده است که به کالا هویت می‌دهد.
وی ادامه داد: جین در ادامه به نظرات مارکس اشاره می‌کند. بعدها جامعه‌شناس مصرف وبلن است که مفهوم مصرف تظاهری را مطرح می‌کند که چگونه نوکیسه‌ها با مصرف طبقات خود را مشخص می‌کنند. او در ادامه به بوردیو اشاره می‌کند و او را از نظریه‌پردازان کلاسیک متاخر در حوزه شهری می‌داند. بوردیو می‌گوید مصرف تعامل ساده بین شهروند و کالا نیست و با عادت‌واره نشان می‌دهد که افراد چگونه مصرفشان را در فرایند جامعه‌پذیری عوض میشود.
قلیچ با بیان اینکه جین تفکیکی بین شهر مدرن و غیر مدرن دارد گفت: او به طور مثال می‌گوید تنوع معماری در شهرهای پست مدرن زیاد است و خدمات محور بوده و اقتصاد جهانی دارد. او به منظور توصیف شهر پست مدرن به نظریه‌پردازان جدیدی مانند لوفور، سوجا، کاستلز و … می‌پردازد.
به گفته قلیچ، جین در فصل سوم نیز به این مباحث اشاره می‌کند که چگونه اکنون فضای سبز دیگر فقط فضای فراغت نیست و مگامال‌ها هم می‌تواند این فضا باشد. اکنون یک فرهنگ پسامدرن مصرف شکل گرفته و در این شرایط او معتقد است کالا ارزش مصرفی ندارد و ارزش نشانه‌شناسانه پیدا کرده است؛ به طور مثال اگر روی لباسی که پاره پاره است آرم نایک خورده باشد قیمت کالا را مشخص می‌کند نه کیفیت کالا! در این شرایط شهرها مکان‌هایی را بازتولید می‌کند که این نوع کالاها را عرضه می‌کند.
وی یادآور شد: بخشی از کالاهایی که در شهر مصرف میشود کالاهایی است که برندها به آن‌ها اهمیت می‌دهد نه ارزش مصرفی‌شان! و به نوعی ما با زیبایی‌شدن زندگی روزمره روبه‌رو هستیم.
مترجم «شهرهای مصرفی» افزود: جین می‌گوید در این شرایط آیا باز می‌توانیم بگوییم ما پست مدرن شده‌ایم؟ او در پاسخ می‌گوید خیر چون حتی مقاومت‌هایی مانند گروه‌های زیرزمینی موسیقی نیز در آینده تبدیل به کالایی برای نظام سرمایه‌داری میشوند. جین همچنین می‌گوید آیا مصرف با این همه تنوع ما را آزاد کرده و باعث شده با این میزان از انتخاب جوانان احساس آزادی کنند؟ او باز هم پاسخ منفی می‌دهد و می‌گوید شما باید در فرایند مصرف بین گروه اغوا شده و سرکوب شده تفاوت قائل شوید چون حجم عظیمی از محروم‌ها و فقرا در فرایند مصرف توسط گروه‌های حاکم سرکوب میشوند.
قلیچ با اشاره به اینکه در فصل چهارم کتاب زندگی روزمره بررسی میشود و به دیدگاه لوفور و دوسرتو پرداخته میشود عنوان کرد: گویی مصرف محملی برای مقاومت در شهرها شده است مانند سنجاق‌هایی که امروز برای لباس‌ها تولید میشود و کارکرد مقاومتی دارند!
این مترجم در پایان گفت: ویلیامز می‌گوید بین سیاست فرهنگی واقعی و سیاست با شکوه باید تفاوت قائل شد. او می‌گوید سیاست‌های فرهنگی ما با هدف نشان دادن عظمت شهرهاست و دعوای بین شهرها برای برگزاری فستیوال‌ها نشان دادن یک سیاست نمایشی است و بودجه‌های عمومی و رفاهی با هدف نشان دادن عظمت شهرها هدر می‌رود و محرومان در این بین حذف میشوند.
مضمحل شدن سطح بینش سیاسی در زندگی مصرفی
در ادامه این نشست، عباس کاظمی، مدیر گروه شهر و زندگی روزمره، با بیان اینکه کتاب برای دانشجویان لیسانس و البته علاقه‌مندان غیر علوم اجتماعی مفید است، گفت: کتاب «شهرها و مصرف» نگاه خوشبینانه به مصرف دارد. البته من هم قبلا این دیدگاه را داشتم و فکر می‌کردم مصرف مهمترین دریچه‌ای است که می‌تواند وضعیت جامعه ما را شرح دهد اما امروز فکر می‌کنم مقولات دیگری وجود دارد که می‌تواند در ارتباط با مصرف قرار گیرند و از این طریق وضعیت جامعه را شرح داده شود.
وی افزود: جین البته در مقدمه کتاب «شهرها و مصرف» به این موضوع اشاره کرده اما خودش در کتابش این را رعایت نکرده است چون شهر را باید در یک چرخه فرهنگ به تعبیر هال بررسی کرد نه فقط با مصرف؛ مصرف بدون در نظر گرفتن اقتصاد سیاسی و تولید و مفهوم بازنمایی نمی‌تواند شهر را برای ما توضیح دهد. ما با شهری مواجه هستیم که انواع مصرف در آن وجود دارد و باید زمینه‌های اقتصاد سیاسی را هم در این باره در نظر گرفت.
کاظمی با تاکید بر اینکه شکل سرمایه‌داری در ایران عوض شده در کنار ارتزاق از زمین از طریق فضای مصرفی ثروت بازتولید میشود، عنوان کرد: مصرف در جامعه انقلابی می‌توانست به شکل خاصی معنا یابد. در جامعه‌ای که محدودیت‌های رفتاری وجود داشت مصرف فرهنگی می‌توانست شکل‌های بدیل زندگی را برای ما خلق کند. اما امروزه ایدئولوژی سیاسی ما با مصرف ازدواج کرده‌است! در اینجا شیوه تحلیل‌های فرهنگی حول مصرف باید تغییر کند.
وی با ذکر خاطره‌ای ادامه داد: در شب سخنرانی ترامپ درباره برجام نوجوان ۲۱ سالهای از من پرسید برجام چیست! این فرد از حانواده متوسط بالاست که روزگارش را با برندها و مراکز خرید و کافی شاپ‌ها می‌گذارند. در واقع این جهان مصرفی است که زندگی متفاوتی را برای او رقم زده است. جهانی تخیلی که او را از استرس‌های سیاسی که در شهرما وجود دارد دور می‌سازد.
کاظمی با طرح این پرسش که آیا این موقعیت خوب است یا بد؟ گفت: در زندگی مصرفی سطح بینش سیاسی و جامعه‌شناختی ما مضمحل میشود. ما اکنون شهری را ساختیم که افراد در فضای عمومی صرفا کالاها و چیزها را مصرف می‌کنند، ولی در آن فضل وارد گفت‌وگو با هم نمی‌شوند. فضلی عمومی شهری ما جای بصیرت سیاسی و اجتماعی نیست در حالی که فضای عمومی نباید مردم را دلمشغول خوردن و مصرف کردن کند.
وی در پایان گفت: کتاب‌هایی از این دست، به ما فرصت می‌دهد درباره مصرف فکر کنیم و در عین حال در باب دلالت‌های سیاسی و فرهنگی آن در ایران بیشتر بیندیشیم.
دومین نشست نقد متون شهری با همت انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات و با مساعدت معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران و انتشارات علمی و فرهنگی در سالن موسسه تحقیقات و مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شده است.
