گزارش سخنرانی دکتر حاجیانی در باره آینده‌پژوهی
آینده چه می‌شود؟ جامعه ما به کجا می‌رود؟ جهان در ده یا بیست سال آینده چگونه جهانی خواهد بود؟ این‌ها پرسش‌هایی است که ما هر روزه از خود و دیگران می‌پرسیم. آینده‌پژوهی رشته‌ای تخصصی است که به این سوالات می‌پردازد. این حوزه از دانش عمری طولانی ندارد و هنوز جوان محسوب می‌شود. با این حال، میل به دانستن، پیش‌بینی و کنترل آینده، محرکی نیرومند است که این رشته را به پیش می‌راند.
دکتر ابراهیم حاجیانی از کسانی است که در این حوزه پژوهش می‌کنند. وی در نشستی که به دعوت انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و مرکز تحقیقات کودکان، نوجوانان و جوانان در دانشگاه الزهرا برگزار شد، به معرفی این رشته تخصصی پرداخت
او در این نشست ابتدا به تعریف آینده پژوهی و پیشینه آن در جهان پرداخت .وی گفت آینده‌پژوهی یا آینده‌شناسی، فرایندی است که به پیش‌بینی چندین رویداد محتمل در آینده می‌پردازد. در واقع این حوزه از دانش تلاش می‌کند «احتمال نسبی وقوع پدیده‌ها» را بسنجد.
عضوهیئت علمی مرکزتحقیقات استراتژیک به سابقه آینده پژوهی در ایران اشاره کرد و گفت : « اولین تلاش در حوزه آینده‌پژوهی در ایران از سوی جمعی از جامعه شناسان، روشنفکران و متخصصاندر سال 1354 انجام شد». وی افزود «آینده‌پژوهی اجتماعی در ایران پیشینه‌ای طولانی ندارد. البته در جهان نیز آینده‌پژوهی اجتماعی به تدریج در حال رشد است. زیرا این گونه مطالعات بیشتر در خدمت مطالعات استراتژیکی و دفاعی بوده و به مرور زمان به حوزه های مختلف علوم از جمله علوم اجتماعی وارد شده است».
دکتر حاجیانی به اهمیت آینده‌پژوهی در خصوص سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و سیاسی و برنامه‌ریزی در سطوح مختلف پرداخت و گفت «آینده پژوهی چه در سطح فردی و چه در سطح سازمان‌ها و نطام اجتماعی از اهمیت برخوردار است اما وجه مشترک همه این‌ها در این است که هر کسی که قصد برنامه‌ریزی استراتژیک دارد در واقع باید شرایط پدیده تحت مطالعه آن در آینده و این که در چه وضعیتی قرار می گیرد مشخص شود در این صورت می‌تواند برای پدیده مورد نظر برنامه‌ریزی کند».
وی گفت « در آینده‌پژوهی به چهار مولفه رویدادها، روندها، تصورها و اقدام‌ها توجه می‌کنیم. او افزود ما نمی‌توانیم به‌طور قطعی بگوییم آینده چه می‌شود، بلکه احتمالات وقوع آینده‌های مختلف را بررسی می‌کنیم. این همان چیزی است که اغلب با عنوان پیش‌بینی سناریوهای مختلف از آن یاد می‌کنیم. هر چه تعداد سناریوهای بیشتر باشد نشان دهنده این است که آینده‌پژوهی دقیق‌تر انجام شده است».
دکتر حاجیانی به توضیح ارتباط وسیع آینده‌پژوهی و بحران پرداخت و گفت « کار آینده‌پزوهی این است که در برابر آینده غافلگیر نشویم. یعنی دچار بحران نشویم. عنصر اصلی بحران، غافلگیر کنندگی و ناگهانی بودن است. هر اتفاقی که ما از آن اطلاع نداشته باشیم بحران نامیده می‌شود و آینده‌پژوهی می‌کوشد از این غافلگیری جلوگیری کند و جامعه‌ای که توان پیش‌بینی و آینده‌نگری و هم‌چنین کنترل و تنظیم فرایندهای موجود در جامعه را دارد با بحران کمتری رو به روست و از طریق ارزیابی مستمر (مانیتورینگ) این فرآیند ها از شدت حوادث می کاهد».
دکتر حاجیانی با تاکید بر تفاوت آینده‌های مرجح و محتمل گفت آینده‌پژوهی در پی آن است که مسیرهایی را پیش‌بینی کند که به آینده‌های مرجح یا مطلوب برسیم. ممکن است آینده مرجح جزء آینده‌های محتمل باشد و ممکن است جزء آن نباشد به عبارت دیگر آینده های مطلوب و مرجح نوعی آینده‌شناسی هنجاری است . به طور مثال سند چشم انداز 1404 نوعی آینده‌شناسی هنجاری درباره ایران است که ممکن است آینده‌های مطلوب در نظر گرفته شده در این چشم‌انداز اتفاق بیفتد یا بر عکس به وقوع نپیونند.
دکترحاجیانی در بخش دیگری از مطالب خود به مباحث روش‌شناسی پرداخت و گفت در آینده‌پژوهی از روش‌های مختلف استفاده می‌کنیم. این روش‌ها از جمله شامل تحلیل روندها، تکنیک دلفی، تکنیک تحلیل ماتریس متقاطع، روش‌های کیفی مثل شناخت تصورات و بصیرت‌های متخصصان و نخبگان در باره آینده از طریق مصاحبه می‌شود. او گفت در تمام روش‌هایی که به کار گرفته می‌شود، باید اصول روش‌شناختی آینده را باید در نظر داشت. اولین اصل، پیش بینی آینده‌های متعدداست.باید سناریوهای به دست آمده از نظر احتمال وقوع، درجه‌بندی شوند در غیر این صورت کمکی به سیاست‌گذاری‌های اجتماعی، فرهنگی و برنامه‌ریزی نمی‌کنند. هم‌چنین مکانیزم وقوع سناریوها باید تعیین شود. باید روند حوادث پی در پی روشن شود . تعیین زمان و مکان هم اهمیت بسیار دارد زیرا آینده های در نظر گرفته شده خود از عوامل مهم برای پیش‌بینی است. و نکته آخر این که گام آغازین در این مطالعات اهمیت زیادی دارند و تا زمانی که توصیف دقیقی از وضعیت موجود نداشته باشیم نمی‌توانیم بگوییم در آینده چه اتفاقاتی رخ می‌دهد.
وی در پایان به مشکلات آینده‌پژوهی در ایران اشاره کرد و گفت اصلی‌ترین مشکل، عدم اعتقاد به آینده‌پژوهی است. علاوه بر آن، موسسات تخصصی که در این زمینه کار کنند، وجود ندارد. حاجیانی افزود ضعف روش‌شناسی در آینده‌پژوهی نیز از جمله مشکلات این رشته محسوب می‌شود.
دکتر حاجیانی در بخش آخر سخنرانی خود پاسخ گوی پرسش های کسانی بود که در این نشست شرکت کردند . این نشست در روز یکشنبه 22 آبان 1390 از سوی انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و مرکز تحقیقات کودکان ، نوجوانان و جوانان برگزار شد .حاجیانی دکترای جامعه‌شناسی از دانشگاه تهران است. وی پیش از این مسئولیت موسسه نظرسنجی ایسپا را بر عهده داشت. حاجیانی در حال حاضرعضوهیئت علمی مرکزتحقیقات استراتژیک است و مدیریت مرکز پژوهش‌های فرهنگی مجمع تشخیص مصلحت نظام را بر عهده دارد.
دکتر ابراهیم حاجیانی از کسانی است که در این حوزه پژوهش می‌کنند. وی در نشستی که به دعوت انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و مرکز تحقیقات کودکان، نوجوانان و جوانان در دانشگاه الزهرا برگزار شد، به معرفی این رشته تخصصی پرداخت
او در این نشست ابتدا به تعریف آینده پژوهی و پیشینه آن در جهان پرداخت .وی گفت آینده‌پژوهی یا آینده‌شناسی، فرایندی است که به پیش‌بینی چندین رویداد محتمل در آینده می‌پردازد. در واقع این حوزه از دانش تلاش می‌کند «احتمال نسبی وقوع پدیده‌ها» را بسنجد.
عضوهیئت علمی مرکزتحقیقات استراتژیک به سابقه آینده پژوهی در ایران اشاره کرد و گفت : « اولین تلاش در حوزه آینده‌پژوهی در ایران از سوی جمعی از جامعه شناسان، روشنفکران و متخصصاندر سال 1354 انجام شد». وی افزود «آینده‌پژوهی اجتماعی در ایران پیشینه‌ای طولانی ندارد. البته در جهان نیز آینده‌پژوهی اجتماعی به تدریج در حال رشد است. زیرا این گونه مطالعات بیشتر در خدمت مطالعات استراتژیکی و دفاعی بوده و به مرور زمان به حوزه های مختلف علوم از جمله علوم اجتماعی وارد شده است».
دکتر حاجیانی به اهمیت آینده‌پژوهی در خصوص سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و سیاسی و برنامه‌ریزی در سطوح مختلف پرداخت و گفت «آینده پژوهی چه در سطح فردی و چه در سطح سازمان‌ها و نطام اجتماعی از اهمیت برخوردار است اما وجه مشترک همه این‌ها در این است که هر کسی که قصد برنامه‌ریزی استراتژیک دارد در واقع باید شرایط پدیده تحت مطالعه آن در آینده و این که در چه وضعیتی قرار می گیرد مشخص شود در این صورت می‌تواند برای پدیده مورد نظر برنامه‌ریزی کند».
وی گفت « در آینده‌پژوهی به چهار مولفه رویدادها، روندها، تصورها و اقدام‌ها توجه می‌کنیم. او افزود ما نمی‌توانیم به‌طور قطعی بگوییم آینده چه می‌شود، بلکه احتمالات وقوع آینده‌های مختلف را بررسی می‌کنیم. این همان چیزی است که اغلب با عنوان پیش‌بینی سناریوهای مختلف از آن یاد می‌کنیم. هر چه تعداد سناریوهای بیشتر باشد نشان دهنده این است که آینده‌پژوهی دقیق‌تر انجام شده است».
دکتر حاجیانی به توضیح ارتباط وسیع آینده‌پژوهی و بحران پرداخت و گفت « کار آینده‌پزوهی این است که در برابر آینده غافلگیر نشویم. یعنی دچار بحران نشویم. عنصر اصلی بحران، غافلگیر کنندگی و ناگهانی بودن است. هر اتفاقی که ما از آن اطلاع نداشته باشیم بحران نامیده می‌شود و آینده‌پژوهی می‌کوشد از این غافلگیری جلوگیری کند و جامعه‌ای که توان پیش‌بینی و آینده‌نگری و هم‌چنین کنترل و تنظیم فرایندهای موجود در جامعه را دارد با بحران کمتری رو به روست و از طریق ارزیابی مستمر (مانیتورینگ) این فرآیند ها از شدت حوادث می کاهد».
دکتر حاجیانی با تاکید بر تفاوت آینده‌های مرجح و محتمل گفت آینده‌پژوهی در پی آن است که مسیرهایی را پیش‌بینی کند که به آینده‌های مرجح یا مطلوب برسیم. ممکن است آینده مرجح جزء آینده‌های محتمل باشد و ممکن است جزء آن نباشد به عبارت دیگر آینده های مطلوب و مرجح نوعی آینده‌شناسی هنجاری است . به طور مثال سند چشم انداز 1404 نوعی آینده‌شناسی هنجاری درباره ایران است که ممکن است آینده‌های مطلوب در نظر گرفته شده در این چشم‌انداز اتفاق بیفتد یا بر عکس به وقوع نپیونند.
دکترحاجیانی در بخش دیگری از مطالب خود به مباحث روش‌شناسی پرداخت و گفت در آینده‌پژوهی از روش‌های مختلف استفاده می‌کنیم. این روش‌ها از جمله شامل تحلیل روندها، تکنیک دلفی، تکنیک تحلیل ماتریس متقاطع، روش‌های کیفی مثل شناخت تصورات و بصیرت‌های متخصصان و نخبگان در باره آینده از طریق مصاحبه می‌شود. او گفت در تمام روش‌هایی که به کار گرفته می‌شود، باید اصول روش‌شناختی آینده را باید در نظر داشت. اولین اصل، پیش بینی آینده‌های متعدداست.باید سناریوهای به دست آمده از نظر احتمال وقوع، درجه‌بندی شوند در غیر این صورت کمکی به سیاست‌گذاری‌های اجتماعی، فرهنگی و برنامه‌ریزی نمی‌کنند. هم‌چنین مکانیزم وقوع سناریوها باید تعیین شود. باید روند حوادث پی در پی روشن شود . تعیین زمان و مکان هم اهمیت بسیار دارد زیرا آینده های در نظر گرفته شده خود از عوامل مهم برای پیش‌بینی است. و نکته آخر این که گام آغازین در این مطالعات اهمیت زیادی دارند و تا زمانی که توصیف دقیقی از وضعیت موجود نداشته باشیم نمی‌توانیم بگوییم در آینده چه اتفاقاتی رخ می‌دهد.
وی در پایان به مشکلات آینده‌پژوهی در ایران اشاره کرد و گفت اصلی‌ترین مشکل، عدم اعتقاد به آینده‌پژوهی است. علاوه بر آن، موسسات تخصصی که در این زمینه کار کنند، وجود ندارد. حاجیانی افزود ضعف روش‌شناسی در آینده‌پژوهی نیز از جمله مشکلات این رشته محسوب می‌شود.
دکتر حاجیانی در بخش آخر سخنرانی خود پاسخ گوی پرسش های کسانی بود که در این نشست شرکت کردند . این نشست در روز یکشنبه 22 آبان 1390 از سوی انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و مرکز تحقیقات کودکان ، نوجوانان و جوانان برگزار شد .حاجیانی دکترای جامعه‌شناسی از دانشگاه تهران است. وی پیش از این مسئولیت موسسه نظرسنجی ایسپا را بر عهده داشت. حاجیانی در حال حاضرعضوهیئت علمی مرکزتحقیقات استراتژیک است و مدیریت مرکز پژوهش‌های فرهنگی مجمع تشخیص مصلحت نظام را بر عهده دارد.
