لیلا مرگن : عصر روز دوشنبه ۱۶ مردادماه ۱۳۹۶ نشست «آب و رويكرد‌هاي نو در گذر تاريخي ايران، يك دهه همكاري ملي آب» به همت چهار نهاد، انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، انجمن جامعه‌شناسی ایران، انجمن تدبیر آب ایران در محل خانه انديشمندان علوم انساني برگزار شد. در اين نشست كه همزمان با آغاز به كار دولت دوازدهم برگزار شد، محمدامين قانعي‌راد عضو هيات علمي گروه جامعه‌شناسي دانشگاه تهران و رييس سابق انجمن جامعه‌شناسي ايران، هادي خانيكي مديرگروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبايي و رييس انجمن ايراني مطالعات فرهنگي و ارتباطات، حجت ميان‌‌آبادي پژوهشگر سياستگذاري منابع آب و دانش‌آموخته دانشگاه دلفت هلند، انوش نوري‌اسفندياري پژوهشگر حوزه آب و عباسقلي جهاني عضو سابق شوراي جهاني آب حضور داشتند.
تفکر مهندس غالب است
محمد امین قانعی راد با اشاره به اینکه جامعه شناسی در مسایل آب ایران جدی گرفته نمی‌شود، غالب بودن تفکر مهندسی در بخش آب را دلیل این مسئله معرفی کرد.
وی افزود: بدون اجتماعی کردن مسئله آب، نمی‌توان راه حلی برای آن ارائه کرد. در حال حاضر این نگرانی وجود دارد که وضعیت قبلی ادامه یابد و نهادهای مدنی و انجمن‌های علمی به عنوان نهادهای کم توقع و صاحب ایده، همچنان نادیده گرفته شوند.
قانعی راد تاکید کرد: انتظار ما این است که انجمن‌های علمی در جلسات کارشناسی دعوت شوند و ایده‌های آنها جدی گرفته بشود و با آنها تعامل لازم انجام شود.
وی با بیان اینکه باید پیامدهای فعالیت‌های عمرانی در فرهنگ و جامعه به دقت بررسی شود، حفظ منابع حیاتی را یکی از اولویت‌های اصلی جامعه شناسان اعلام کرد و افزود: نقد ما به فعالیت‌های مهندسی ندیده گرفتن منابع حیاتی است. در غیر این صورت فعالیت‌های مهندسی، فعالیت‌هایی خلاقانه هستند.
رئیس سابق انجمن جامعه شناسی ایران افزود: ما می‌خواهیم تنوع زیستی داشته باشیم، نخلستان‌های ما زنده باشد، ماهی‌ها در دریا به حیات خود ادامه دهند. اما فعالیت‌های صنعتی خاک و آب را آلوده می‌کنند. همان عناصر اربعه که در گذشته مبنای توسعه معرفی می‌شد امروز در حال نابودی است. خاک دچار فرسایش شدید شده است و نه تنها منابع سطحی بلکه منابع آب زیرزمینی نیز به اسم اقتصاد آلوده می‌شوند. این مسئله برای ما نگران کننده است.
وی اضافه کرد: بی‌توجهی نسبت به محیط زیست تحت عنوان بحران آب ممکن است صورت گیرد. نشانه‌هایی از این مسئله در کشور دیده می‌شود.
قانعی راد گفت: گروهی می‌گویند که در جنوب برای تولید یک کیلوگرم خرما دو هزار و 300 لیتر آب مصرف می‌شود که قیمت آن سه هزار تومان است. پس باید برای این مسئله فکری شود و برای فعالیت کشاورزی کم بازده که نمی‌تواند اشتغال ایجاد کند، جایگزینی معرفی شود.
وی ادامه داد: در انتخابات اخیر مسئله پتروشیمی توسط یکی از کاندیداها به عنوان یک محور جدی برای ایجاد اشتغال مطرح شد. این کاندیدا خیلی جدی گفت که به ازای تولید یک میلیون تن محصول، 200 هزار شغل مستقیم و 400 هزار شغل غیر مستقیم ایجاد می‌شود. در آن مقطع فکر کردم این یک حرکت پوپولیستی است اما امروز می‌بینیم که اقتصاد ایران به سرعت به سمت پتروشیمیالایز شدن در حرکت است.
رئیس سابق انجمن جامعه شناسی ایران بیان کرد: نشانه‌های این گفته را در حرکت چهارم مرداد در بخش آب پخش شهرستان دشتستان شاهد بودیم. وزیر صنعت، معدن و تجارت برای افتتاح یک پروژه فاقد مجوز زیست محیطی به منطقه سفر کرد و با اعتراض مردم، این پروژه متوقف شد. اما سئوال اینجاست که یک وزیر چگونه به خود اجازه می‌دهد بدون دریافت مجوز زیست محیطی پروژه پتروشیمی را که برای آب و خاک عوارض دارد، افتتاح کند؟
وی ادامه داد: اخبار وحشتناکی وجود دارد که هیچ یک از صنایع عسلویه دارای تاسیسات تصفیه پساب نیستند و فقط مجتمع مبین دارای این تاسیسات است. سایر واحدهای صنعتی پساب خود را به مجتمع مبین ارسال می‌کنند این مجموعه نیز به دلیل تکمیل ظرفیت قادر به تصفیه کامل نیست و پساب سرطان‌زای کارخانه‌ها وارد محیط می‌شود. قدرت ویرانگری بخش صنعت قابل مقایسه با بخش کشاورزی (در صورتی که محصولات آن سمپاشی نشود) نیست.
قانعی راد تاکید کرد: صنایع پتروشیمی حتی اگر خروجی‌های آن رقیق باشد، به سرعت محیط را آلوده می‌کند.
وی با اشاره به اولویت اسناد بالادستی که بخش کشاورزی را محور توسعه معرفی کرده‌اند، تغییر اولویت توسعه کشور و حرکت آن به سمت توسعه پتروشیمی را روندی نگران کننده توصیف کرد.
رئیس سابق انجمن جامعه شناسی ایران افزود: در سند پتروشیمی آمده است که ایران باید تولیدکننده اول محصولات پتروشیمی باشد و این مسیر توسط تصمیم‌سازان دنبال می‌شود.
به گفته وی بعد از اعتراض مردم جنوب به احداث پتروشیمی در منطقه آب پخش، طرفداران پتروشیمی اعلام کردند که محصولات پتروشیمی آب کمتری نسبت به کشاورزی مصرف می‌کنند زیرا یک تن آبزیان در منطقه شکار می‌شود و 900 کیلوگرم آن هدر میرود. پس به این ترتیب صیادان آبزیان را نابود می‌کنند. استدلال‌هایی وجود دارد که نباید ما را به سمت خداحافظی با نخلستان و صیادی بکشاند. ما باید بدانیم که با محیط زیست مواجه هستیم.
قانعی راد اشتغال‌زایی بالای صنعت پتروشیمی را رد کرد و گفت: اگر پتروشیمی یک میلیون تن محصول پایین دستی تولید کند، قادر به ایجاد 200 هزار شغل خواهد بود. در حال حاضر ما یک تن محصول پلیمری تولید می‌کنیم و آن را به خارج صادر می‌کنیم. اشتغال در صنایع پایین دستی پترشیمی است. از سال 88 به بعد مصوبه‌ای داریم که محصولات پتروشیمی به جای عرضه در بورس، به تدریج در بازار آزاد با حواله‌های سازمان ذی‌ربط توزیع می‌شود. بر اساس گزارش‌های کارشناسی، این مصوبه سالیانه 700 میلیارد تومان رانت برای برخی ایجاد می‌کند. گروه‌هایی که زیر لفافه تولید و اشتغال این حواله را دریافت می‌کنند و خارج از بورس محصولات را جابجا می‌کنند، صاحبان این رانت هستند.
وی تاکید کرد: حرکت‌های زیست محیطی ژست‌های شیک نیست بلکه با سلامت مردم سر و کار دارد. اینکه گفته می‌شود در شرایط نبودن اشتغال شعار محیط زیست نباید داد، بدترین شکل مسئله پردازی در کشور است. این رویه مجموعه منازعات بین جامعه مدنی، دولت و بازار را تشدید می‌کند.
رئیس سابق انجمن جامعه شناسی ایران گفت: شرایط گفتگو درباره آب با سیاسی شدن مسئله بسیار پیچیده شده است. ما برای حل مسئله آب نیازمند سرمایه اجتماعی چندگانه هستیم تا ذینفعان مختلف در مسئله آب را به یکدیگر پیوند بزند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود تاکید کرد: مخالفت جامعه شناسان با طرح‌های توسعه، به مفهوم مخالفت با توسعه نیست بلکه مخالفت با ناپایداری طرح‌های توسعه است. وقتی پروژه‌ای پیوست اجتماعی ندارد، اجرای آن در جامعه گسست ایجاد می‌کند.
قانعی راد افزود: در حال حاضر طرح‌های توسعه اقتصادی سوار ما شده‌اند و ما سوار الگوهای توسعه نشده‌ایم. ما می‌خواهیم این رویه عوض شود.
وی همچنین با ارزشگذاری اقتصادی مسایل محیط زیستی مخالفت کرد و گفت: نمی‌توان حفظ محیط زیست را با پول سنجید. این نگاه غلطی است که همه چیز را تبدیل به پول کنیم. بین حق حیات یک جانور و پول نسبتی وجود ندارد.
رئیس سابق انجمن جامعه شناسی ایران اضافه کرد: توده مردم دغدغه معیشت دارند اما نباید برنامه ریزان اولویت را به شکم بدهند و اولویت‌های اقتصادی را در نظر بگیرند.
وی در ادامه برای بهبود شرایط فعلی پیشنهاداتی ارائه کرد. به گفته قانعی راد باید برای ارزیابی‌های اجتماعی و زیست محیطی، منابع مالی به موسسات اختصاص یابد. تمامی وزرا و شخصیت‌های سیاسی کشور مشاور آب داشته باشند. طرح‌های عمرانی بدون مجوز افتتاح نشود. سیاستمداران به جای مدرک گرایی به دنبال کار حزبی باشند. فساد زدایی از فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی، آب و پتروشیمی در دستور کار قرار گیرد. مسئله آب اجتماعی شود. فراتر از پیوست زیست محیطی، هر طرح پیوست آب داشته باشد. مسئله محیط زیست غیر سیاسی شود. فعالیت سمن‌ها به رسمیت شناخته شود. نظام حکمرانی آب بهبود یافته و به کارشناسان فرصت مطالعه و اعلام نظر درباره پروژه‌های عمرانی از طریق سایت وزارتخانههای مرتبط داده شود و در نهایت طرح آمایش سرزمین تهیه شود.
باید جامعه درگیر مسائل آب شود
هادی خانیکی درگیر شدن جامعه در مسایل مرتبط با آب را راه حل خروج از شرایط کنونی معرفی کرد.
وی افزود: حل مسئله آب در گرو درگیر کردن جامعه و تبدیل مسئله آب به یک مسئله اجتماعی، به همراه جلب مشارکت عموم شهروندان و نخبگان در این حوزه است. مسئله آب فقط مسئله دولت، مهندسان یا دست‌اندرکاران علوم اجتماعی نیست.
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی با تکیه بر تجربیات خود گفت: در ایران خیلی کلان فکر می‌کنیم و به سیاست‌ها و راهبردهای مسئله محور فکر نمی‌کنیم.
وی افزود: باید سیاست‌های کلان کشور مبتنی بر آب تدوین شود. سیاست آب مثل سیاست‌های زندگی جنبه‌های مختلفی دارد که باید به آن توجه شود.
خانیکی تاکید کرد: در کانون قرار دادن مسئله آب به معنی ایجاد خطر درباره آب نیست. اگر جامعه را بترسانیم که چند سال دیگر منابع آب پایان می‌یابد، این رفتار منجر به افزایش مشارکت نمی‌شود. حتی مطالعات دانشجویانم در قالب پایان نامه‌های دانشجویی نشان می‌دهد که این هشدارها می‌تواند منجر به عدم مشارکت مردم شود.
وی در تشریح این گفته ادامه داد: یکی از دانشجویان من در منطقه کرمان رساله‌ای را در دست تدوین دارد که هنوز به پایان نرسیده است. نتیجه برگزاری جلسات تسهیلگری وی با انجمن‌های آب و مردم این است که ذینفعان کاهش کمیت و کیفیت آب را قبول داشته و مسئله را درک کرده‌اند اما کشاورزان معتقدند که هشدارها درباره خشک شدن منطقه تا دو سال دیگر و غیره، سبب شده که امید خود را از دست بدهند و برای مصرف بیشتر منابع محدود آب، با یکدیگر رقابت کنند.
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: تیترهای منفی درباره آب در عرصه رسانه زیاد است و این تیترها سبب شده رقابت بر سر آب مبتنی بر ترس و ناامیدی شکل بگیرد. این مسئله عدم همکاری بین کشاورزان ایجاد کرده و حس عدم تعهد را در آنها تقویت کرده است.
وی تاکید کرد: اگر درباره بی‌اثر بودن هشدارها در زمینه آب صحبت می‌کنیم به این مفهوم نیست که به مردم اعلام شود هیچ مشکلی در بخش آب وجود ندارد. بلکه باید مسئله به نحوی مطرح شود که مردم مسایل آب را از خودشان بدانند.
خانیکی به تجربه دیگری از شاگردانش در زمینه حفاظت از گونه‌ای لاکپشت در معرض خطر انقراض جنوب کشور اشاره کرد و گفت: زمانی که تصویر این لاکپشت به صنایع دستی مردم جنوب وارد شد و برای مردم محلی اشتغال ایجاد شد، آنها این گونه را از آن خود دانسته و برای حفاظت از آن تلاش کردند. البته این تجربه تبعات دیگری هم برای مردم منطقه داشت. زنان توانمند شده روستایی دیگر از همسران خود که معمولا دارای چند زن هستند، تبعیت نمی‌کردند.
به گفته وی، تلاش‌های انجام شده در بخش آب سبب شده که دانشجویانی به صورت میان رشته‌ای رساله‌های خود را درباره آب انتخاب کنند.
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی تاکید کرد: نباید گناه یک مشکل را به دوش یک گروه خاص انداخت. این مسئله سیاست درستی برای جلب مشارکت نیست.
وی برنامه‌ریزی دولتی را یکی از مهمترین نقیصه‌ها در مسئله آب دانست و افزود: برنامه‌ریزی دولتی معمولا عمودی و از بالا به پایین است. این نوع برنامه‌ریزی تمرکز گرایانه بوده و نقش دیگر بازیگران در آن نادیده گرفته می‌شود.
خانیکی با اشاره به اینکه بدنه دولت (مجموعه قوای حاکم) نهادهای اجتماعی و دانشگاه‌ها را ندیده گرفته و حرف‌های آنها را نمی‌شنوند، تکیه بر برنامه‌های پر هیمنه مثل ا نتقال آب خلیج فارس و دریای عمان و روش‌های ضربتی اکتشاف آب ژرف را راه حل‌های کوتاه مدت برای مسئله آب دانست و افزود: باید در نهایت به قاعده گفتگو و جلب مشارکت مردم روی آوریم.
وی افزود: ما در یک جامعه در مخاطره و ریسک هستیم و می‌توانیم راهی برای رهایی خود از این شرایط از طریق جلب مشارکت دیگران برای مقابله با حرکت به سمت نابودی و خطرهای بیشتر، بیابیم.
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی تاکید کرد: دولت نباید خود را بالاتر از جامعه ببیند. به راه حل‌های فوری از بالا به پایین نباید توجه شود. بلکه باید حرف نهادهای مدنی، شبکه‌های اجتماعی و کمپین‌ها که فرصت مبارکی برای کمک به دولت است، شنیده شود. اگر این اتفاق رخ دهد، می‌توان خطر را به یک فرصت تبدیل کرد.
وی با تاکید بر اصل پذیرش اشتباه توسط تمام قشرهای تاثیرگذار در مسئله آب، بیان کرد: ما باید بتوانیم دانشگاه را بر سر منافع ملی زبان آور کنیم نه زبان‌آور بر سر اینکه پروژه‌ای گیرشان می‌آید یا نه.
خانیکی عنوان کرد: وضعیت امروز حاصل جامعه‌ای است که به زبان نیامده و حکمروایی است که به خواسته‌ها گوش نداده است.
وی افزود: جوانان ما به دلیل آگاهی‌های بیشتر و امکان یاد گرفتن بیشتر در فضای مجازی، خیلی حرف‌ها دارند، ولی شاید این سخنان شنیده نشود. همه باید تلاش کنیم تا در مسایل به درک مشترک برسیم.
عرصه عمل برای سیاست‌های گذشته تنگ شده است
انوش نوری اسفندیاری از تنگ شدن عرصه عمل برای ادامه سیاست‌های گذشته در بخش آب خبرداد.
وی افزود: برای تداوم روند گذشته چهار مکانیزم محدود کننده داریم. مکانیزم اول قیمت تمام شده آب اضافی برای کشور است که به شدت رو به افزایش است. به لحاظ شرایط عرضه آب در کشور، برای تامین هر متر مکعب آب اضافه هزینه زیادی از نظر اقتصاد و زیست محیطی باید پرداخت شود.
عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب ایران ادامه داد: هزینه تامین هر متر مکعب آب برای سدهای نسل اول، 50 ریال بود. این رقم در حال حاضر به پنج هزار ریال برای هر مترمکعب آب رسیده است. یعنی قیمت هر متر مکعب آب تنظیمی 100 برابر شده ست. این رقم در سال 75، نسبت به هزینه تامین آب سدهای نسل اول حدود 17 برابر شده بود.
وی افزود: دومین مکانیزم، رشد مهار نشده تقاضا برای آب است. سراسر ایران به دنبال دریافت آب بیشتر هستند.
به گفته اسفندیاری سومین عامل محدود کننده تداوم سیاست‌های گذشته در بخش آب، فشار فقر و نابرابری است که منجر به تعرض به محیط زیست شده است. بنابراین هیچ منطقی نمی‌پذیرد که سیاست‌های گذشته بدون پذیرش غفلت‌ها ادامه یابد.
وی دشوار شدن ارائه راه حل‌های جایگزین را چهارمین عاملی می‌داند که لزوم تغییر در سیاست‌های گذشته را اثبات می‌کند.
عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب ایران یادآور شد: هرچه می‌گذرد میدان عمل ما محدودتر می‌شود و پیدا کردن راه حل جایگزین را برای ما سخت می‌کند.
وی با تاکید بر اینکه رویکردهای جدید نباید تکنولوژی محور باشد، تمرکز بر باز تعریف نظام حکمرانی آب در دولت جدید را خواستار شد.
اسفندیاری گفت: همواره توزیع منافع را عامل لجاجت در سیاست‌های گذشته معرفی می‌کنیم. شاید این مسئله درست باشد. اگر ما به دنبال سیاست‌های جدید باشیم و به این مسایل توجهی نشود، مسیر درست را نمی‌توانیم طی کنیم.
وی زیر سیستم سیاسی و سیاستگزاری در تحولات بخش آب را بسیار تعیین کننده توصیف کرد و افزود: سیاستگزاری‌ها همواره سد راه تغییرات اساسی می‌شوند. اینکه منافع چگونه در جامعه توزیع شود، در چارچوب اقتصاد سیاسی آب می‌گنجد.
عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب ایران بیان کرد: باید راهی پیدا کنیم که وضعیت توزیع منافع را تغییر داده و آن را در مسیر منافع ملی قرار دهیم.
وی با اشاره به اینکه مسئله آب در جامعه به درستی مطرح نمی‌شود، بر تغییر رفتارهای مردم از نظاره‌گر صرف به کنشگران عرصه آب تاکید کرد.
اسفندیاری گفت: حضور مردم شرایط را در عرصه عمل برای تصمیم‌سازان تنگ کرده و منجر به ایجاد تحولات می‌شود. باید در مذاکرات، تفکیک منافع ایجاد کرد و با طرح صورت مسئله به صورت شفاف، فضا را برای به نتیجه رسیدن گفتگوها فراهم کنیم.
وی بیان کرد: برای آغاز گفتگوها باید از مفاهیم، درک مشترکی داشته باشیم تا گفتمان شکل بگیرد.
ترکیب تنیده‌ای از مسائل طبیعی و انسانی
حجت میان آبادی آب را ترکیب در هم تنیده‌ای از مسایل طبیعی و انسانی دانست که در دهه‌های اخیر، با غفلت بسیار عجیب و معنا داری در استفاده از حوزه علوم انسانی در مدیریت منابع آب مواجه شده است.
وی افزود: در نقطه مقابل شاهد توجه افراطی و نگاه کاریکاتوروار به مسایل این حوزه با نگاه صرفا مهندسی بوده‌ایم.
میان آبادی ادامه داد: در نگاه صرفا مهندسی، رویکردهای مدیریت منابع آب بر عرضه متمرکز می‌شود. برای اینکه بخواهیم این رویکرد را در کشور اصلاح کنیم، به عنوان اولین گام، باید به تعریف مشترک و واحدی از مقوله آب برسیم.
پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب از دانشگاه دلفت هلند گفت: بسیاری از تعاریفی که از آب در دانشگاه‌های ما و طرح‌های کلان سیاستگزاری و برنامه‌ریزی در کشور ارائه می‌شود، ناقص و یا غلط است. ابتدا باید آب و سیستم‌های آبی را تعریف کنیم تا بتوانیم مسایل آب کشور را حل کنیم. وقتی دم از مدیریت و برنامه‌ریزی سیستم‌های آبی می‌زنیم، اول باید آب و بعد سیستم منابع آب را بشناسیم تا بتوانیم از مدیریت منابع آب صحبت کنیم.
وی اضافه کرد: آب دارای چهار زیر سیستم “طبیعی و مهندسی”، “اقتصادی- اجتماعی”، “اداری و حقوقی” و “سیاسی و هیدروپولتیک” است.
به گفته میان آبادی سالیانه بیش از هزاران میلیارد تومان بودجه صرف مدیریت و برنامه‌ریزی منابع آب می‌کنیم اما وضعیت ما بدتر از قبل شده است.این رقم در مقایسه با سایر کشورها سرسام آور است. دلیل این عدم موفقیت، نگاه بخشی و صرفا نگاه جزئی‌نگر به مسایل و زیر سیستم طبیعی آب کشور است. فراموش می‌کنیم آب متشکل از چهار زیر سیستم است و صرفا با تاکید بر یک زیر سیستم مهندسی، ادعای مدیریت و برنامه‌ریزی برای آب را داریم.
وی بیان کرد: علم هیدروپولتیک نظیر حقوق آب، قدمتی نزدیک به سه تا پنج هزار سال دارد. خواستگاه این علم، تمدن میان‌رودان است اما متاسفانه در ایران حتی یک واحد درسی در دانشگاه‌ها در این رابطه نداریم.
پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب از دانشگاه دلفت هلند گفت: هیدروپولتیک تعاریف متعددی دارد. علم مطالعه و بررسی اثرات و مناسبات سیاسی بر منابع آب را هیدروپلتیک گویند. هیدروپولتیک علم بررسی اثرات و مناسبات سیاسی در جوامع، ملت‌ها و دولت‌ها بر منابع آب و اثرات منابع آبی بر مناسبات در سه سطح جوامع، دولت‌ها و ملت‌ها در سه مقیاس محلی، ملی و بین‌المللی است.
وی از امنیتی کردن مسئله آب اظهار نگرانی کرد و افزود: باید بین ابعاد امنیتی آب و امنیتی کردن آن تفاوت قائل شویم. مسایل آب در بعد ملی و بین‌المللی امنیتی است اما غفلت از مسایل و ابعاد امنیتی طرح‌ها، سیاست‌ها و رویکردها، پذیرفته نیست. این مسئله به معنی امنیتی کردن آب نیست. در نهادهای سیاستگزار بحث‌هایی می‌شنویم که مسایل آبی را با نگاه امنیتی مورد توجه قرار می‌دهند. این مسئله خطرناک است.
میان آبادی دیپلماسی را محدود به مذاکره آبی ندانست و گفت: مذاکرات آبی یکی از ابزارهای دیپلماسی است. با نگاه عملی به مسئله دیپلماسی، ابزارهای متعدد و متنوعی برای دیپلماسی تعریف می‌شود که در جامعه در حال پیاده شدن است. رویکردها در دیپلماسی با توجه به شرایط مختلف بین‌المللی و داخلی تعریف می‌شود.
وی تاکید کرد: ابزارهایی که در دیپلماسی آب به کار گرفته می‌شود برای هر منطقه متفاوت است. ابزاری که در افغانستان بر سر هیرمند قابل استفاده است، لزوما در همین کشور بر سر هریرود کاربرد ندارد. از این ابزارها برای مذاکره با سایر کشورها نظیر ترکیه یا نواحی دیگر که دارای مناقشه آبی با ایران هستند، نمی‌توان بهره گرفت.
پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب از دانشگاه دلفت هلند یادآور شد: در مسایل هیدروپولتیک دچار بخشی نگری هستیم.
به گفته وی در مسئله آب سه گروه دولت، دانشگاه و مردم مقصر هستند. بنابراین باید این سه گروه را در دیپلماسی آب دخیل کنیم اما در هر سه گروه ضعیف هستیم.
میان آبادی با اشاره به اینکه محدود کردن مسئله آب به دو وزارتخانه امور خارجه و نیرو همچنین سازمان حفاظت محیط زیست اقدامی غلط است، قصور این سه مجموعه در مسایل هیدروپلتیک آب را تایید کرد.
وی همچنین تاکید کرد: در ایران چیزی به نام جنگ آب نداریم. تا کنون چیزی به نام جنگ بر سر منابع آب در دنیا ثبت نشده است. ممکن است تنش نظامی یا تنش در روابط بر سر مسئله آب ایجاد شده باشد. وضعیت ایران در آینده بستگی کامل به خود ما و عملکردمان دارد.
پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب از دانشگاه دلفت هلند اضافه کرد: مطالعات انجام شده در دنیا نشان می‌دهد که کمبود آب به معنی جنگ آب نیست. مکرر در دنیا ثابت شده است که کمبود آب نه تنها کشورها را به سمت جنگ پیش نبرده است بلکه باعث مشارکت آبی شده است. بنابراین تصور اینکه کمبود آب جنگ ایجاد می‌کند، یک گذاره غلط است.
وی توهم توسعه را مهمترین معضل کشور معرفی کرد و افزود: ما وظیفه داریم که از دولتمردان و سیاستگزارن مطالبه کنیم تا تعریفشان از توسعه را ارائه دهند. اگر به تعریف جامع از توسعه برسیم، بسیاری از مشکلات حل می‌شود.
میان آبادی در پاسخ به سئوال یکی از حاضران درباره سیاست افزایش جمعیت نیز بیان کرد: بحث افزایش جمعیت و امنیت غذایی خیلی پیچیده و طولانی است. اما مطالعات نشان می‌دهد افزایش جمعیت عامل بحران آب نیست. اما و اگرها زیادی پشت مسئله افزایش جمعیت وجود دارد که فرصت بحث درباره آن نیست. این مسئله در چارچوب بحثهای امنیت آبی و غذایی سال‌های سال مورد بحث و واکاوی بوده است.
وی همچنین بر عدم کپی برداری از طرح‌های آبی موفق تاکید کرد و افزود: هیچ تضمینی وجود ندارد که طرح موفقی در یک منطقه، نتایج مثبت در مناطق دیگر داشته باشد اما این به معنی عدم استفاده از تجارب موفق دنیا نیست.
به اعتقاد این پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب از دانشگاه دلفت هلند، نهادهای مدنی در دیپلماسی آب نقش پررنگی دارند که باید مورد توجه جدی قرار گیرد.
وی عدم حل مناقشه ایران و افغانستان بر سر مسئله آب را ناشی از نگاه منفی جامعه ایرانی به مردم افغانستان دانست و افزود: با وجود آنکه پاکستان مخاطرات زیادی برای افغانستان از بعد ضربه زدن به این کشور، توسعه تروریسم و غیره دارد و اقدامات ایران همواره در افغانستان مثبت بوده است، اما مذاکرات بین افغانستان و پاکستان همواره نتیجه بخش‌تر بوده است. دلیل این مسئله نگاه منفی شهروندان ایرانی به این کشور همسایه است که باید حل شود.
میان آبادی معتقد است: رسانه‌های ایران در مسئله دیپلماسی آب در خوشبینانه‌ترین حالت به صورت خنثی عمل می‌کنند. وی پیشنهاد برگزاری یک کارگاه دیپلماسی آب برای افزایش آگاهی رسانهها و سازمان‌های مردم نهاد را مطرح کرد.
برنامه رئیس‌جمهور چیست؟
عباسقلی جهانی به بحث و بررسی درباره وضعیت مدیریت منابع آب کشور و انتظارات از رئیس دولت دوازدهم در این حوزه پرداخت.
وی افزود: رئیس جمهور در مراسم تحلیف به مسئله بحران آب اشاره کرد. باید ببینیم برنامه وی برای خروج از بحران چیست و آیا نخبگان جامعه می‌توانند به این مسئله کمک کنند.
عضو سابق شورای جهانی آب بیان کرد: بدون توجه به فرآیند تاریخی تکوین مدیریت آب در کشور، حل مسایل کلان در این حوزه سخت است. بنابراین به صورت کوتاه، نگاهی به فرآیند تاریخی و غفلت‌های این حوزه خواهم داشت.
به اعتقاد وی می‌توان سه دوره مجزا برای مدیریت منابع آب کشور در نظر گرفت. دوره اول دوره فراوانی نسبی، دوره دوم مدیریت عرضه و دوره آخر دوره مدیریت تقاضا خواهد بود.
جهانی ادامه داد: مدتهاست که از دوره فراوانی نسبی آب عبور کرده‌ایم. اگر مدیریت آب را در موضوع ایجاد تعادل و توازن در عرضه و تقاضا در نظر بگیریم، زمانی تقاضا بسیار کمتر از عرضه و حتی شرایط طبیعی مدیریت منابع آب بوده است. اوایل قرن جاری جمعیت کشور حدود 15 میلیون نفر بود. در آن روزها، سرانه آب حدود هشت تا 9 هزار متر مکعب برای هر نفر در سال بود.
وی گفت: با اتمام این دوره و افزایش تقاضا برای آب، بحث مدیریت عرضه مطرح شد. در این دوره سیستم‌های قدیمی پاسخگوی تقاضای افزوده شده برای آب نبود. به همین دلیل تحولی در مدیریت آب رخ داد و دولت‌ها وارد ماجرا شدند.
عضو سابق شورای جهانی آب افزود: دولت‌ها برای تامین آب نیازمند سرمایه‌گذاری و تکنولوژی پیچیده بودند. بدیهی است که کار نمی‌توانست به شکل گذشته ادامه یابد.
وی با اشاره به اینکه در همه جای دنیا دوره‌های مدیریت آب طی شده است، مدیریت عرضه آب را یکی از مولفه‌های مهم و اصلی در ایجاد تعادل در تامین تقاضا معرفی کرد.
جهانی افزود: اشکالی که در مدیریت منابع آب ایران همزمان با افزایش تقاضا رخ داد این بود که چند غفلت بزرگ تاریخی را در این دوره شاهد بودیم که نتیجه آن پیدایش وضعیت امروز است.
وی بیان کرد: با تغییر نظام مدیریت آب، دولت کاملا فعال مایشاء شد. در مدیریت آب تمام ساختارهای قبلی که متکی بر جوامع محلی بود به کنار گذاشته شد. دولت‌ها فکر کردند که با برنامه‌ریزی تحکمی و متمرکز، با استفاده از پول و تکنولوژی می‌توانند جوابگوی این توازن باشند. بنابراین به نوعی این غفلت موجب شد بدون توجه به شرایط و به هم خوردن توازن و اشتراک مردم و بهره‌برداران، شکل جدیدی از مدیریت آب در کشور ایجاد شود که در پول، تکنولوژی، برنامه ریزی متمرکز و تحکمی از بالا به پایین خلاصه می‌شد.
به گفته عضو سابق شورای جهانی آب، غفلت مهم دیگر این بود که تشخیص داده نشد در چه زمانی باید بسترهای مناسب برای مدیریت تقاضا ایجاد شود. دولت‌ها مست پول و منابع مالی و بودجه بودند و دولت صرفا به مدیریت هزینه پرداخت و به صورت سرسام‌آور کارهایی ساده بدون توجه به مرز و سقف مدیریت تقاضا را در دستور کار خود قرار داد.
وی اضافه کرد: ما برای مدیریت تقاضا برنامه نداشتیم. سوار قطاری شدیم که از ایستگاه مدیریت تقاضا رد شده و هنوز متوجه نیستیم که از ایستگاه مورد نظر گذشته‌ایم. بازگشت به ایستگاه‌های قبلی نیز خیلی سخت بوده و یا با هزینه‌های زیاد امکان‌پذیر است.
جهانی سرمایه‌های اجتماعی را بستر مناسبی در مدیریت آب کشور معرفی کرد که برای استفاده از این سرمایه، هیچ کار ملموسی انجام نشده است.
وی با استناد به وضعیت بودجه‌های سنواتی آب کشور گفت: بررسی‌ها نشان می‌دهد که 97 درصد منابع بخش آب صرف جنبه‌های مدیریت عرضه شده و طبیعی است که با این وضعیت ما زمان زیادی را برای مدیریت تقاضا از دست داده‌ایم. برای ساماندهی وضعیت کنونی، نیازمند بازسازی حکمرانی آب و تجدید نظر کامل در شیوه‌های گذشته مدیریت آب همچنین اتخاذ رویکرد نو و متکی به استفاده از سرمایه اجتماعی هستیم.
عضو سابق شورای جهانی آب به عنوان یک کارشناس بیان کرد: برای تداوم این امر نمی‌توان به شیوه‌های گذشته بپردازیم. اگر قرار است ما غفلت‌های گذشته را جبران کنیم، ناچاریم نقشه راهی مبتنی بر یک دوره گذار ترسیم کنیم. اسم این دوره را ریاضت آبی می‌گذارم. باید تلاش کنیم در این دوره که حداقل 10 ساله به طول می‌انجامد، با یک عزم ملی و تجهیز نخبگان، تکنسین‌ها و سرمایه‌های اجتماعی، بتوانیم برای عبور از این دوره برنامه‌ریزی کنیم و شرایط را به جایی برگردانیم که این اشتباه تاریخی از آن نقطه شروع شده است.
وی در ادامه سخنان خود به غفلت‌های تاریخی توسعه نیز اشاره کرد و گفت: ما مفهوم توسعه را به درستی متوجه نشدیم. برنامه‌های ما در بخش آب به صورت نقطه‌ای است و اسمش عمران است. آنچه در بخش آب رخ می‌دهد با مفهوم توسعه همخوانی ندارد.
جهانی تصمیم‌سازی در بخش آب کشور را شامل تلاقی دو مولفه مهم معرفی کرد و افزود: یکی از این مولفه‌ها پیشران‌های توسعه است که خارج از اختیارات بخش آب است. به عنوان مثال سیاست‌های جمعیتی مثل برنامه توسعه شهری، فضاسازی برای فعالیت‌های مختلف و امثال اینها به‌طور مستقیم در برنامه‌های مدیریت آب اثر می‌گذارند.
وی افزود: مولفه دیگر فعالیت‌های بخش آب است. چیزی که ما در شرایط کنونی می‌بینیم، مجموعه غفلت‌هایی است که ما را به وضعیت فعلی رسانده است.
جهانی با اشاره به اینکه بیش از چهار دهه است که درباره تدوین طرح آمایش سرزمین سخن می‌گوییم، درباره التزام دولت‌ها به تدوین چنین برنامه‌ای تردید داشت و افزود: در شرایطی که از سیستم‌های جمعیتی سخن می‌گوییم باید طرح آمایش داشته باشیم تا بدانیم تاثیر این افزایش جمعیت بر منابع آب کشور چگونه خواهد بود.
وی تاکید کرد: پیشران توسعه اثرگذار بر مدیریت منابع آب کشور باید اصلاح شود و سیاست‌های آن منطبق بر اصول توسعه پایدار شکل بگیرد.
عضو سابق شورای جهانی آب در پاسخ به انتقادات حاضران در زمینه تداوم سدسازی‌های گذشته با وجود اظهارات وزیر نیرو در ابتدای پذیرش مسئولیت در این وزارتخانه، گفت: درباره سدسازی با شرایط دو گانه‌ای در کشور مواجه هستیم. از یک سو می‌گوییم باید سقف توسعه منابع آبی حدود 60 درصد (بر اساس مقیاس جهانی 40 درصد است) منابع آب تجدیدپذیر باشد و از سوی دیگر 95 میلیارد متر مکعب از منابع آب تجدیدپذیر را مصرف می‌کنیم. حجم استفاده از آب تجدیدپذیر نشان می‌دهد که امکان ادامه عرضه وجود ندارد و باید مصرف را کاهش دهیم. اما با این وجود تعداد زیادی طرح انتقال آب بین حوضه‌ای و سدسازی در کشور در حال اجرا است.
وی افزود: پیشنهاد ما که در بیانیه نخبگان آب نیز مطرح و برای رئیس جمهور ارسال شد، این است که تمام طرح‌های نیمه کاره توسعه منابع آب با شرایط واقعی انطباق داده شوند. این طرح‌ها به کمک افراد مورد وثوق و نخبگان با توجه به اصول توسعه پایدار و مهندسی دوباره، باید مورد بازنگری قرار گیرند.
بازتاب نشست در
