مهسا رمضانی: دومین نشست از سلسله نشست های «پساتوافق» با عنوان «پساتوافق و فرهنگ» 18 آبان ماه، به همت گروه جامعه شناسی سیاسی انجمن جامعه شناسی ایران و انجمن مطالعات ایرانی فرهنگ و ارتباطات در محل اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد. نخستین نشست از این سلسله مباحث با حضور دکتر ابراهیم متقی، دکتر الهه کولایی، دکتر سید کاووس سیدامامی و دکتر مجتبی مقصودی با موضوع «پساتوافق و سیاست» برگزار شده بود.
باید تصویر «ایران فرهنگی» را به جهان عرضه کنیم
در ابتدای این نشست دکتر سیدرضا صالحی امیری، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، سه تصویر از ایران ارائه کرد؛ به زعم او، نخست ایران، یک تصویر به عنوان کشوری نفت خیز دارد که حدود یکصد سال با این تصویر به دنیا معرفی می شود. تصویر دوم، ایران هسته ای است که به گفتمانی بدل شده است تا ذهنیت جهانی را به هراسی اتمی از ایران پیوند زند. اما تصویر سومی که وی از ایران متصور بود، «ایران فرهنگی» است و بر این باور است که باید نگاه جهانی از ایران نفتی و هسته ای به «ایران فرهنگی» تغییر پیدا کند که این امر می تواند مهم ترین دستاورد پساتوافق باشد.
وی در این راستا به ظرفیت های تمدنی و تنوع اقلیمی و فرهنگی ایران اشاره کرد و بر این باور است که تا پیش از دوران توافق این بعد فرهنگی از کشور در هاله ای از ابهام بود و در دوران «پساتوافق» باید این وجه از فرهنگ ایرانی در عرصه جهانی برجسته شود. او همچنین در ضرورت برتری یافتن «دیپلماسی فرهنگی» بر دیپلماسی سیاسی تاکید گذاشت و معتقد است دیپلماسی فرهنگی با «مخاطب قرار دادن ملت» و تاکید بر اشتراکات و مبادلات فرهنگی پایدار، بهتر می تواند به ارائه تصویری فرهنگی از ایران در عرصه بین الملل، جامه عمل بپوشاند.
ایران پساتوافق؛ ایران تاریخی پیوندپذیر
دکتر پورنجاتی، فعال سیاسی- فرهنگی با بیان اینکه مرزبندی و فصل بندی پساتحریم و پساتوافق نوعی گرته برداری از تحولات تاثیرگذار است، به نمونه ای از این فصل بندی های تاریخی همچون ایران پس از جنگ جهانی اول، پس از ورود اسلام، پس از حمله چنگیز، پس از مشروطه و… اشاره کرد و سؤال کرد که آیا می توان «پساتوافق» را نیز در شمار این فصل بندی های تاریخی ایران قرار داد؟ او معتقد است برای صحبت از «پساتوافق و فرهنگ» نخست باید در مورد مفهوم «فرهنگ» به اتفاق نظر رسید. اما فارغ از بحث های نظری، وی پروژه برجام را زمینه ای برای بازگشت به هویت ذاتی و تاریخی ایرانی دانست و معتقد است که ایران همواره به لحاظ موقعیت جغرافیایی و اجتماعی «پیوندپذیر» بوده است و به گونه ای آمیب وار (موجودی تک سلولی که با همه چیز پیوند می یابد) با اشکانیان، مغول ها، تیمور، اعراب و… پیوند خورده است. پورنجاتی در این انطباق پذیری، برای گروه های مرجع فرهنگی و دستگاه های مسئول نقشی بسزا قائل شد.
پس از توافق چه انتظارات فرهنگی در ایران شکل خواهد گرفت؟
دکتر هادی خانیکی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی نیز ضمن اظهار موافقت با صحبت های دکتر پورنجاتی، معتقد است که مسائل فرهنگی آنقدر زود بروز پیدا نمی کند که دقیقاً ساعتی پس از توافق، بتوان اثرات آن را مشاهده کرد. از این رو، تقسیم بندی صورت گرفته (پساتوافق و فرهنگ) را ناظر به تحولاتی دانست که در انگاره ها و فضاهای ذهنی رخ می دهد؛ اینکه به دنبال تصویب برجام چه انتظاری در جامعه شکل می گیرد و این انتظارات چگونه بر فضای فرهنگی کشور تاثیر می گذارد؟ به زعم او، در عالم واقع، متغیرها بر هم تاثیرگذارند و این تاثیر و تاثر در بافت و زمینه ای فرهنگی رخ می دهد و هیچ کدام به صورتی مستقل قابل تعریف نیستند. از این رو، خانیکی بر این باور است که ما در هر مساله ای با شبکه ای از مسائل روبه رو می شویم و باید با نگاهی چند وجهی به مسائل نگاه کنیم.
خانیکی در این راستا توجه به 5 پیش فرض را ضروری دانست:
1.مفهوم توسعه همچون گذشته روشن و مشخص نیست و باید به تعریفی از این مفهوم رسید.
2. ظرفیت های نظام اجتماعی چند وجهی است.
3. دیگر نمی توان مسائل را در سطح اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بررسی کرد و نگاه فرهنگی جایگاه مهمی یافته است.
4. امر آینده پژوهانه؛ یعنی شناسایی روابط بین مسائل جامعه، باید اهمیت بیشتری بیابد.
5. بهبود یافتن فضای ذهنی جامعه؛ چرا که جامعه نیازمند سرمایه اجتماعی است.
وی ضمن تاکید بر این 5 پیشفرض، بررسی تصویر ذهنی افراد پس از توافق را نیز از پیشفرض های ضروری دانست چراکه معتقد است تحولات فرهنگی، بلندمدت هستند و نمی توان تحولات یک شبه را از فرهنگ توقع کرد. با این حال به زعم او، «تصویر ذهنی افراد» مساله ای با زمینه ای فرهنگی است که می توان آن را در بحث «پسا توافق و فرهنگ» محل تامل قرار داد.
انگیزه دادن به مردم برای کنشگری در ساحت اجتماع
دکتر سعید معیدفر، استاد بازنشسته جامعه شناسی دانشگاه تهران، موضوع را با نگاهی جامعه شناسانه و متفاوت از دیگر سخنرانان پیش برد. به زعم او، عبارت «پساتحریم، پسابرجام و پساتوافق» صرفاً برساخته ای است که اغلب از سوی سیاستگذاران برای برانگیختن کنشگری در مردم مطرح می شود تا به این وسیله انگیزه مردم برای کنشگری را ارتقا بخشند. به باور او، اتفاقاً امروز جامعه در دورترین نقاط نیز آمادگی کنشگری دارد و دلیل مدعا خود را حضور حداکثری و قاطع مردم در انتخابات سال 92 دانست. از این رو، معتقد است اولین اتفاق فرهنگی برای فعلیت بخشیدن به این کنشگری، برداشتن نگاه های امنیتی و ایدئولوژیک از مسائل در جامعه است. در واقع، به زعم او، مادامی شکاف بین تحولات در بطن جامعه و نظام سیاسی برداشته می شود که نخست بپذیریم در جامعه آسیب های اجتماعی وجود دارد و سپس برای حل آنها از نگاه های ایدئولوژیک فاصله بگیریم.
واقعگرایانه تر با فرهنگ برخورد کنیم
دکتر محمود شهابی، استاد مطالعات فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی، با بیان اینکه اغلب در بازنمایی واقعیت به سراغ گذشته معرفت شناختی می رویم، معتقد است که موضعگیری ها و اظهارنظرهای ما خواه ناخواه متاثر از گفتمان ها و منافع از پیش تعیین شده است و نمی توان این آگاهی ها را یک شبه تغییر داد. ازاین رو، باید در بحث «پسا توافق و فرهنگ» نیز به شکلی رئالیستی تر برخورد کرد. به زعم او، هم موافقان و هم مخالفان برجام فهم درستی از مفهوم فرهنگ ندارند، برخی معتقدند که تحولات فرهنگی یک شبه به وقوع نمی پیوندند و برخی دیگر بر این باورند که در نتیجه این توافق عوامل تهدیدزای بسیاری در حال رخنه کردن است. اما واقعیت این است که فرهنگ از عوامل دیگری همچون تکنولوژی، درهم تنیدگی پاره فرهنگ ها، اقتصاد، سیاست و… نیز متاثر است. از این رو، وی بر این باور است که موافقان و مخالفان برجام اغلب از فقری تئوریک رنج می برند و آنچه مطرح می کنند، اساساً تفاوتی با گذشته ندارد چراکه در فرهنگ پیوستگی هایی وجود دارد و کشیدن خط حائل میان وضعیت فرهنگی ایران قبل و بعد از تحریم اساساً وضعیتی قراردادی است.
این نشست در حالی به پایان رسید که صالحی امیری بر ضرورت احیای ایران فرهنگی تاکید داشت و پورنجاتی و خانیکی بر این باور بودند که باید منظور از فرهنگ در بحث «پساتوافق و فرهنگ» مشخص شود تا بتوان در رابطه با آن به اجماع نظری رسید. اما معیدفر مساله پساتوافق را اساساً با نگاهی جامعه شناسانه زیر سؤال برد و آن را صرفاً برساخته ای اجتماعی تصویر کرد و به تبعیت از معیدفر، شهابی نیز بر ضرورت داشتن نگاهی واقع گرایانه بر مساله فرهنگ تاکید گذاشت و تقسیم بندی های قبل و بعد از برجام را امری قراردادی خواند.
