منظور از ارتباطات شبکه‌ای، شکل جدیدی از نحوه زندگی انسان‌ها و برقراری ارتباطات انسانی در سایت‌های شبکۀ اجتماعی در فضای اینترنت است. عده‌ای این نوع جدید را «انقلابی در ارتباطات» می‌دانند و عده‌ای دیگر معتقد به «تکامل در ارتباطات» هستند.
شبکه‌های اجتماعی، سایت‌هایی هستند که حضور در آنها لازمۀ زندگی انسان امروزی در فضای مجازی است. تصوّر عمومی این است که رشد فناوری‌های نوین ارتباطی به تحکیم روابط اجتماعی کمک می‌کند. اما آیا واقعاً استفاده از شبکه‌های اجتماعی منجر به تعامل اجتماعی بیش‌تری خواهد شد؟ یعنی می‌تواند این سایت‌ها روابط، آشنایی‌ها و دوستی‌ها را محکم‌تر کرده و یا شیوۀ برقراری ارتباط را دگرگون کند؟ مقالۀ زیر از پ‍ژوهش تز دكتری نویسنده است.
از انزوا در اینترنت تا زندگی در شبکه‌های اجتماعی
یکی از گسترده‌ترین کانال‌های ارتباطی، سایت‌های شبکه‌های اجتماعی است که با پدید آمدن وب2، تأثیر غیرقابل انكاری بر روابط اجتماعی بر جای گذاشته است. تا پیش از آن، ساختار اوّلیه اینترنت بر زندگی تنها در وب مطرح بود، اما با آمدن سایت‌های شبکۀ اجتماعی، شکل جدیدی از زندگی در فضای مجازی شکل گرفت و روابط میان افراد با شکل سنتی آن تفاوت کرد.
در سایت‌های شبكۀ اجتماعی، كاربران اینترنتی پیرامون موضوع مشتركی به صورت مجازی با هم جمع می‌شوند و جماعتهای آنلاین را تشكیل می‌دهند. هزاران سایت شبکۀ اجتماعی در اینترنت فعال هستند كه هر كدام بر مبنای موضوع خاصی راه‌اندازی شده‌اند. سایت‌هایی با موضوعاتی از قبیل انگیزههای حرفهای و شغلی، دوست یابی، علایق مشترك در حوزههای مختلف، زبان مشترك، ملیت مشترك، دین مشترك و غیره در فضای مجازی فعال هستند و هر كدام میلیون‌ها كاربر اینترنتی را جذب كرده‌اند.
سایت‌های شبکۀ اجتماعی در سال‌های اخیر، جایگاه قابل توجهی در اینترنت پیدا كرده‌اند و به رده پربینندهترینهای فضای مجازی راه یافتهاند. آمارهای مربوط به رفتار كاربران اینترنتی نشان می‌دهد گرایش به سایت‌های شبکۀ اجتماعی در سراسر دنیا همچنان رو به رشد است و این سایت‌ها در دنیای آینده اینترنت نقش بیش‌تری خواهند داشت. این سایت‌ها، در سال‌های اخیر، در زندگی آنلاین و آفلاین كاربران اینترنتی آن چنان تأثیرگذار بوده‌اند كه شكلهای ارتباطات اجتماعی نیز از این رسانه‌های جدید تأثیر پذیرفته است.
سه ابزار مهم رسانه‌های اجتماعی
رسانه‌های اجتماعی، انواع مختلفی دارند که هرکدام خدمات خاصی را به کاربران خود می‌دهد. این سه خدمت پر کاربرد که این گونه سایت‌ها ارائه می‌کنند و اساس اوّلیه رسانه‌های اجتماعی را شکل می‌دهد:
1. در یکی از این خدمت‌ها، ما شاهد به کارگیری ابزارهای به اشتراک‌گذاری فایل‌های تصویری، صوتی و اسناد هستیم و به اصطلاح این فایل‌ها را با دیگران Share می‌کنیم. مانند «یوتیوپ»
2. در دومین نوع خدمتی که این سایت‌ها ارائه می‌کنند ابزارهای تولید محتوا و انتشار در اختیار کاربران قرار می‌گیرد و اصطلاح Publish را برای آن به کار می‌بریم. ممکن است از ابتدا مطلبی منتشر کنیم و یا حتی مطلبی را در سایتی اضافه و یا ویرایش کنیم. در این زمینه‌ها می‌توان به وبلاگ‌ها و ویکی‌ها اشاره داشت.
3. اما سومین خدمت منحصر به فرد شبکه‌های اجتماعی، استفاده از قابلیتی است که کاربر می‌نویسد: «من اکنون در حال انجام چه کاری هستم» که به عنوان مثال در سایت‌های شبکۀ اجتماعی مانند «فیس بوک» و «توییتر» به کار می‌رود و از آن به عنوان به روز رسانی نمایش وضعیت Status Update نام می‌برند. این هم شیوه‌ای برای ارتباط به شکلی کوتاه با افراد است که تاکنون این نوع ارسال پیام از سوی فردی به وسعت جهان وجود نداشته است. این نحوه ارتباط روشی سریع و ساده برای ارسال پیام در سراسر شبکه بوده و شکل منحصر به فردی از ارتباطات شبکه‌ای است.
افزایش مشاركت شهروندان
شبكه‌های اجتماعی را فراتر از گونههای وب سایت می‌توان به عنوان رسانه‌های جدیدی در نظر گرفت كه در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی تغییراتی ایجاد كرده‌اند. چالش‌هایی كه شبكه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر با آنها مواجه بوده‌اند، حوزههایی فراتر از فضای مجازی را تحت تأثیر قرار داده است. شبكه‌های اجتماعی از سویی به عنوان یكی از گونههای رسانه‌های اجتماعی امكانات تعاملی قابل توجهی برای كاربران اینترنتی فراهم كرده‌اند و در افزایش مشاركت شهروندان در برخی فرآیندها مؤثر بوده‌اند.
شبكه‌های اجتماعی و چالش‌های ارتباطی پیش رو
تأثیر شبكه‌های اجتماعی به اعتقاد كارشناسان، باعث شكل‌گیری مفاهیمی همچون صمیمیت و اعتماد در فضای سایبر شده است. به عبارتی اعتماد به صحت داده‌ها و ارائه اطلاعات در این فضا که به صورتی کنترل نشده عرضه می‌شود، خود از مواردی است که می‌تواند جنبه‌های مثبت و منفی داشته باشد و هنوز نحوۀ صحیح مواجهه با آن در جوامع، ناشناخته باقی مانده است. از طرفی برخی از اطلاعات ارائه شده توسط کاربران می‌تواند منجر به کاهش پایبندی به مباحث اخلاقی باشد که این امور نیز بر دوام و استحکام روابط جوانان می‌تواند اثرگذار باشد.
این شبكهها با آسیب‌های گستردهای در حوزههایی از قبیل حریم خصوصی، كپی رایت، اعتیاد مجازی، سوء استفاده از كودكان، دزدی اطلاعات و هویت و مواردی این چنینی مواجه بوده‌اند. چالش حریم خصوصی از مهم‌ترین مباحثی است كه همواره درباره شبكه‌های اجتماعی مطرح بوده است. كاربران اینترنتی در این شبكهها بخشی از اطلاعات شخصی خود را در اینترنت منتشر می‌كنند كه می‌تواند مخاطراتی برای آنها به همراه داشته باشد. سایت‌های شبکۀ اجتماعی، حجم قابلتوجهی از اطلاعات شخصی میلیون‌ها كاربر را در اختیار دارند و امكان سوء استفاده شركت‌های تجاری و دولتها از این اطلاعات همواره از دغدغههای اصلی مطرح شده درباره این شبكههاست. این شبكهها همچنین عرصه ارتباطات سیاسی را نیز متحول كرده‌اند.
رویكرد جدید ارتباطات انسانی در شبکه‌های اجتماعی
بر اساس اصلی در سایت‌های شبکه اجتماعی، کسانی را در لیست دوستان خود اضافه می‌کنیم و یا درخواست دوستی و آشنایی برای سایرین ارسال می‌کنیم. بنابراین در این شبکه‌ها اطراف ما کسانی هستند از اقوام نزدیک گرفته تا آشنای دور. با توجه به مشکلات و معضلات ارتباطات میان فردی که در شبکه‌های اجتماعی مطرح شد، اکنون سؤالی را پیش روی کاربران این شبکه قرار داده که تنها به دنیای مجازی محدود نمی‌شود اما این سؤال که تفاوت میان «دوست» و «آشنا» چیست؟ آیا همۀ این دوست‌ها به معنی واقعی کلمه «دوست» هستند؟
سرویس جدید گوگل تحت عنوان «گوگل پلاس» با تشخیص این اشکال اساسی که در سایت‌های پر طرفداری مانند فیس بوک مشاهده کرد به کاربرانش امکان می‌دهد دور و بری‌هایشان را در «حلقه»های مختلف قرار دهند. هر عضو جدید این امکان را پیدا می‌کند که دیگران را در حلقه خویشاوندان، دوستان یا آشنایان قرار دهد و در صورت لزوم حلقه‌های تازه‌ای با عناوین تازه و دل‌خواه ایجاد کند.
هواداران فیس‌بوک ممکن است بگویند این امکان، در واقع همان امکان ساختن گروه‌های تازه در فیس‌بوک است. اما تفاوت در اینجاست که گوگل‌پلاس کاربرانش را تشویق و به عبارتی، مجبور به دسته‌بندی اطرفیان می‌کند.
«رابین دانبار»، نویسنده کتاب «یک نفر به چند دوست نیاز دارد؟» می‌گوید: «من منطق این دسته‌بندی گوگل را درک می‌کنم. دوستان و اعضای خانواده گروه‌هایی کاملاً جدا از یکدیگر هستند. اعضای هر یک از این گروه‌ها به شیوه‌ای متفاوت با کاربر در ارتباط‌اند«.
عدّه‌ای از صاحبنظران با گذشت فعالیت این سایت‌های شبکۀ اجتماعی اعتقاد دارند: فیس‌بوک بیش‌تر به درد «برقراری رابطه» می‌خورد که مسائل پیش پا افتاده و روزمره را در قالب statusمی‌نویسیم، توییتر برای «خبررسانی» مناسب است و گوگل‌پلاس هم برای به «اشتراک گذاشتن».
کلام آخر
سایت‌های شبکه‌های اجتماعی یکی از ساده‌ترین روش‌ها برای آشنایی با افراد، آغاز و تداوم دوستی با دیگران است که بی‌شک حضور در آنها لازمه زندگی انسان امروزی در فضای مجازی است. این سایت‌ها رسانه‌ای پویا و داینامیک برای دسترسی به پیام افراد مختلف از سراسر جهان هستند. از طریق این پیام‌ها، هر شخص می‌تواند در مکالمه‌ای وارد شود، تبادل نظر نامحدود داشته باشد، بدون این که مکان مشارکت‌کنندگان در این مکالمه اهمیتی داشته باشد. این چیزی است که تا قبل از قرن 21 هرگز امکان‌پذیر نبوده و هرگز در تاریخ بشر قبلاً مشاهده نشده است.
به هرحال شبکه‌های اجتماعی آثار منفی و مثبت خاص خود را دارد. در تحقیقات مختلفی که در سراسر جهان انجام شده و نتایج آن مشابه هم بوده است، هدف اصلی شبکه‌های اجتماعی، مرتبط ماندن با دوستان است؛ گرچه این شبکه‌ها در این زمینه مفید عمل کرده‌اند، اما هیچ گاه نمی‌توانند جای ارتباط تلفنی و یا ملاقات‌های حضوری را بگیرند.
ضمنا فراموش نکنید این ایده که شما از این سایت‌ها می‌توانید به عنوان صندوقچه حفظ اسرار و افکار خصوصی‌تان استفاده کنید، بی‌معناست. پس بهتر است اگر رازی دارید آن را در قلب‌تان نگه دارید!
در پایان خاطر نشان می‌شود، ابزارها و امکاناتی که این شبکه‌ها در برقراری ارتباطات میان فردی به وجود آورده‌اند ـ حداقل در زمان فعلی ـ به نوعی، تکامل در ارتباطات بوده است، نه انقلابی در ارتباطات. چرا که به صورت سطحی در ارتباطات اثرگذار بوده و اگر در آینده مفهوم فعلی شبکه‌های اجتماعی تغییر کند ـ که در نهایت منجر به دگرگونی روابط اجتماعی شود ـ، شاید بتوان از اصطلاح انقلاب ارتباطی استفاده کرد.
