رستم فلاح (1393). جستارهایی در اخلاق پژوهش، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی
اخلاق و پژوهش از مفاهیمی است که در دهه اخیر جزء دغدغه‌های اصلی و مهم در جامعه علمی دانشگاهی ایران بوده است. اخلاق به منزله علم مورد تاملات نظری فروانی از دوران گذشته تا به امروز بوده است. تنوع موضوعات و زوایایی که می‌توان به اخلاق پرداخت باعث ایجاد رشتههای مختلفی در این حوزه شده است که محققان به فراخور حال و دغدغه به آن می‌پردازند. در این میان مباحث اخلاق کاربردی و حرفه‌ای در روزگار ما توجه بیشتری را برانگیخته است. توجه به اخلاق کاربردی به خصوص اخلاق پژوهش، و رعایت اخلاق در ضمن انجام فعالیتی علمی به نام پژوهش و تحقیق، که از اصلی‌ترین فعالیت‌های نظام دانشگاهی و علمی میباشد، سالیانی است که دغدغه برخی از پژوهشگران شده است. پژوهش نیز به مثابه حرفه لاجرم و ناگزیر از اخلاقیات خاص خود است و توجه به این اخلاقیات و رعایت آن برای جامعه پژوهشگران و محققان امری ضروری است. مشکلاتی که حوزه پژوهش با آن مواجه است به ویژه بحث انتحال و سرقت علمی باعث شده است که برخی از دانشگاهیان و محققان، موضوع اخلاق پژوهش را جزء برنامه پژوهشی و تحقیقاتی خود قرار داده و روی آن تمرکز کنند به آن امید که شاید بتوانند برای حل این مسئله پیچیده و چند وجهی قدمی بردارند.
پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی از موسسات پژوهشی وابسته به وزارت علوم میباشد که توجه به مسائل فرهنگی و اجتماعی آموزش عالی و نهاد علم در ایران را جزء اهداف خود تعریف کرده است. این پژوهشکده در راستای آسیب‌شناسی و رفع دغدغه‌های جامعه علمی در خصوص اخلاق، اخلاق کاربردی و حرفه‌ای، کتاب‌هایی را به چاپ رسانده است، مانند کتاب اخلاق و اقتصاد، فربه و نحیف؛ خاستگاه هنجارهای اخلاقی؛ انسان اخلاقی و جامعه غیراخلاقی، اخلاق حرفه‌ای، اخلاق و سیاست، اخلاق کاربردی در جهان اسلام. مجموعه مقالات جستارهایی در اخلاق پژوهش از جدیدترین آثار این پژوهشکده در حوزه اخلاق پژوهش است (به اهتمام آقای رستم فلاح) که به چاپ رسیده است.
این کتاب شامل ده مقاله میباشد که در چهار فصل سامان یافته است. فصل اول با عنوان ضرورت، مبانی و رهیافت‌ها در اخلاق پژوهش دارای دو مقاله میباشد: اهمیت اخلاق در پژوهش و مبانی پژوهش اخلاقی از علی‌اکبر صبوری، رویا رحیمی‌وقار و الناز کرباسی که به طور مشترک آن را به نگارش در آورده‌اند. مقاله رهیافت سازمانی به اخلاق پژوهش که نویسنده آن احد فرامرز قراملکی میباشد. فصل دوم با عنوان گستره اخلاق پژوهش دارای سه مقاله میباشد؛ اخلاق ترجمه از سالار منافی اناری؛ اخلاق و آیین استناد از سید حسن اسلامی و مقاله آخر این فصل اخلاق، کتابخانه: ارزش‌ها، چالش‌ها و راهکارها از نادیا حاجی‌عزیزی است. فصل سوم با عنوان: مسائل اخلاق پژوهش دارای دو مقاله میباشد؛ امانت داری در پژوهش از فرشته ابوالحسنی نیارکی و انتحال: از سرقت ادبی تا معضلی آکادمیک از سید حسن اسلامی. فصل چهارم نیز با عنوان: ترویج اخلاق پژوهش و موانع آن شامل سه مقاله میباشد: حقوق کاربران کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از لعبت درخشانی؛ ضرورت رهیافت حقوقی به اخلاق در پژوهش‌های پزشکی از امیر احمد شجاعی و مقاله موانع ساختاری رشد حرفه‌گرایی در میان پژوهشگران ایران: رهیافت اخلاقی از رستم فلاح.
پس از دیباچه پژوهشکده، آقای رستم فلاح به عنوان تدوینگر این مجموعه در مقدمه، مروری گذرا به برخی منتشر شده در زمینه اخلاق پژوهش پرداخته است. همچنین در این مقدمه اقدام به معرفی اجمالی مقالات و نویسندگان کتاب حاضر نموده است که اطلاعات خوب و دقیقی را به خواننده عرضه می‌کند. وی که خود نگارش آخرین مقاله در این مجموعه را به عهده داشته است؛ دانشجوی دکتری فلسفه دانشگاه تهران میباشد و موضوع اخلاق کاربردی از دغدغه‌های سال‌های اخیر ایشان میباشد. کتاب انسان اخلاقی و جامعه غیراخلاقی با ترجمه ایشان توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی به چاپ رسیده است.
آنچه این مجموعه مقالات را خواندی می‌کند طیف نویسندگان؛ به لحاظ رشته و تخصص و جایگاه علمی است. نویسندگان این مجموعه از رشتههای مختلفی هستند: اخلاق پزشکی؛ فلسفه؛ اخلاق؛ کتابداری و اطلاع‌رسانی، کلام (گرایش فلسفه دین) و ادیان و عرفان. در میان نویسندگان مقالات، نام رییس مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیو‌فیزیک دانشگاه تهران که دارای نشان درجه اول پژوهش می‌باشند و همچنین مدیر گروه اخلاق حرفه‌ای این دانشگاه به چشم می‌خورد. در میان نویسندگان، دکتر اسلامی تمرکز خاصی در حوزه اخلاق پژوهش دارند که در این مجموعه نیز دارای دو مقاله می‌باشند. این همکاری و دغدغه مشترک در میان طیف گسترده رشتههای مختلف، بسیار مغتنم است. کتاب فاقد فهرست تفصیلی و نمایه میباشد. امید است این نقیصه در چاپ‌های بعدی رفع گردد.
تلاش برای جمع آوری مقالاتی در حوزه اخلاق پژوهش با این تنوع رشته‌ای و تخصص از سوی آقای فلاح جای سپاسگزاری دارد. موضوع اخلاق پژوهش در نظام دانشگاهی و نهاد علم ایران امروز، با توجه به مشکلات متعدد و متفاوت نیازمند توجه بیستر از سوی پژوهشگران و محققان میباشد. توجه به این حوز ه با رویکرد میان‌رشته ای و کشف و فهم ابعاد پیچیده آن، با نگاهی آسیب‌شناسانه شاید کمی از آلام و دردهای علم و علم آموزی را کاهش دهد.
خواندن این مجموعه مقالات به پژوهشگران حوزه اخلاق کاربردی، دانشجویان و علاقه‌مندان پژوهش و پژوهشگری توصیه می‌شود.
[نوشته احمدی ملکوتی/ منتشر شده در سایت انسان‌شناسی و فرهنگ]
